به گزارش خبرگزاری«حوزه»، آیت الله علوی بروجردی از اساتید حوزه در دیدار مدیرعامل و مسئولین سازمان آب و فاضلاب استان قم به مسئله بحران آب در جهان اشاره کرد و گفت: بحران آب، به خصوص در آینده برای ما مسئله و معضل جدی خواهد بود. این معضل در مناطقی مثل قم خیلی شدیدتر است. الان، عمده مصرف ما از سرشاخه‌ها تأمین می‌شود؛ اما این منبع لایزالی نیست. حتی در همین نحوه انتقال آب هم مشکل داریم.
در مناطق اصلی بین راه، سد‌های مقاومت هست. یکی از گِله‌های دیگر شهرستان‌ها از قمی‌ها این است که می‌گویند: قمی‌ها آب ما را می‌برند؛ در حالی که فقط قم نیست، این آب به جاهای دیگر هم می‌رود. چون در آنجا هم با کمبود بارندگی و ذخایر آبی روبه‌رو بودیم؛ لذا در آینده بیشتر با مشکل مواجه خواهیم بود. مسئلۀ دیگر این است که در گذشته به منابع و چاه‌های خود منطقه، به‌خصوص چاه‌های عمیق، بی‌رویه مجوز داده می‌شد قبل از انقلاب، منابع و چاه‌هایی در قم داشتیم و بعداً هم، تعداد بیشتر شده است؛ اما این مصرف باعث شد مخازن آبی که داریم، هر سال محدودتر شود. این محدودیت عوارض مختلفی هم دارد؛ از جمله نشست زمین. این نشست در خیلی جاها خودش را نشان میدهد. در منطقه ما هم، آرام‌آرام خودش را نشان خواهد داد.
مدیریت نادرست در بخش کشاورزی
برای ما اصلاً به‌صرفه نیست که برای بسیاری از محصولات، خودمان کشاورزی کنیم. چه خودمان این محصول را مصرف کنیم و چه صادر کنیم، هزینه‌هایی برای ما دارد. اگر همین هزینه را صَرف واردات محصولات کشاورزی کنیم، هزینه‌اش کمتر است. مثلاً هندوانه را بلافاصله بعد از برداشت به کشورهای عربی مثل کویت صادر می‌کنیم. هزینه آبی که برای محصول هندوانه مصرف می‌شود از قیمت هندوانه بیشتر است. این هزینه آب را اگرچه ما از جیب خود نمی‌دهیم، اما به مملکت و وضعیت منابع ما ضرر می‌رساند.
در اینجا معضل و مشکل جدی وجود دارد. از طرفی نمی‌شود به مردم بگوییم که این کشاورزی به صرفه شما هم اگر باشد، برای مملکت به صرفه نیست. در آینده تمام زیرساخت‌های کشور لطمه می‌خورد. این مشکل بزرگی است و لذا برای آینده کشور باید پیش‌بینی اساسی در سطح ملی شود.
ناکارآمدی برخی طرح‌های ارائه‌شده برای حل بحران آب در سطح کشور
اینکه ایده‌ای به نظر برخی ها آمده که بین دریای خزر و جنوب کانالی بزنند، با توجه به ارتفاع بالای کوه‌های مناطق بین راه، مشکلاتی دارد. به هر حال، باید کاری بکنیم. حالا اینکه ببینیم دیگران چه‌کاری کردند و ما همان کار را بکنیم، نمی‌شود. اینکه در عمق 800 متری با لوله‌های عظیم بین دریای عمان کانال‌کشی کنیم، از نظر اقتصادی مشکل دارد. چون مشکلی که خلیج‌فارس دارد، این است که تمام کشورهای اطرافش آب شیرین می‌کنند و غلظت آب از نظر مواد داخل آب خیلی بالا است؛ اما دریای عمان شاید این مشکل را نداشته باشد.
اخیراً در منطقه چابهار کنگره‌ای برگزار شد و درباره مسئله آب از من پیامی خواستند. همین موضوع را آنجا مطرح کردم. بهترین جایی که می‌توانیم آب به دست بیاوریم آنجا است و دریای خزر و مازندران هم چون از طریق رود ولگا به دریای سیاه اتصال دارد، لذا آبش به هر حال تأمین می‌شود. اینکه در عمق 800 متری کانال‌کشی کنیم، آن‌هم با لوله‌های فولادی و بعد این کانال‌کشی به مناطق مختلف مرکزی برود و آنجا هم چاه‌هایی حفر کنند و آب‌شیرین‌کن بگذارند که آب شُرب تأمین بشود، از نظر اقتصادی مشکل دارد. حال این آقایانی که چنین طرحی دادند، معتقد بودند که در کنار آن هم می‌شود آب تأمین کرد. اما این طرحی آرمانی و درازمدت است.
راهکار‌های برون‌رفت از بحران آب
باید بتوانیم از همین شرایط و وضع موجود استفاده کنیم. الان آب از سد دِز می‌آید و مصرف هم می‌شود. شما با همین شرکت آب و فاضلاب باید به توافقی برسید. این آبی که مصرف می‌شود، اول اینکه خانه‌ها همه به فاضلاب متصل و داخل زمین باشند. به هر حال همین هم به منابع ما اضافه می‌کند. آب خانگی به داخل فاضلاب می‌رود و بعد مثل همه جای دنیا تصفیه می‌شود. شهر به این بزرگی که هر روز توسعه بیشتری پیدا می‌کند، گاهی از بالا و بلندی نگاه به منطقه پردیسان می‌کنیم و این همه طبقات و ساختمان‌ها را می‌بینیم، آبی که بخواهد، این‌همه منزل را تأمین بکند از کجا می‌آید؟ این آب چطور می‌خواهد تأمین بشود؟ این آب زائد تصفیه می‌شود. مثل خیلی از شهرهای دنیا باید آب شُربمان با آب غیرشُرب تفاوت کند. اگر آبی که بناست برای کشاورزی مصرف بشود از این منابع این کار انجام بشود. الان هیچ کجا حتی در خود شهر لندن و در خیلی از کشورهای اروپایی، آبی که در لوله هست، خوردنی و آب شُرب نیست. خیلی عادی با اینکه کنار دریا هستند، خودشان آب تصفیه می‌کنند. برای شرب از همین آب‌های معدنی استفاده می‌کنند. ما هم باید در همین منابع موجودی که داریم، صرفه‌جویی کنیم. چاره‌ای غیر از این نداریم. این مسئلۀ بسیار مهمی است. طرحی که همیشه در کشور ما بود، الان در سدسازی هم کشور ما انصافاً تکنولوژی بالا و قوی دارد و در این زمینه هم محتاج دیگر کشورها نیستیم. اما این سد ساختن کل منابع ما را به‌هم‌ریخته؛ یعنی حرکت عادی محیط‌زیست ما را کاملاً به‌هم‌ریخته است. آب‌های مختلف را جمع می‌کنند و آخر مصرف شرب شهرها می‌شود؛ در حالی که این آب، چه روی زمین، چه زیرزمین جریان داشته و آثار مختلفی به وجود می‌آورده است. بیابان و درخت‌هایی که در مسیر این آب‌ها بود، همه را از بین بردیم. حتی می‌توانیم از سیلاب‌ها با استفاده از سیلاب‌گیر به نحو خوبی بهره ببریم. خیلی از اوقات همین حالت آب و هوایی غیرعادی که در دنیا پیش می‌آید، ناشی از گرم شدن زمین و تغییراتی غیرطبیعی جوی است. مثلاً باران‌های غیرمنتظره در وقت غیرمناسب پیش می‌آید که گاهی مخرب هم هست. این سیلاب‌ها واقعاً مخرب هستند؛ اما می‌توانیم راهی برای جمع‌آوری آب‌ها و نگهداری آن‌ها پیدا کنیم. برای پیدا کردن این راه، تفکر لازم است.
این ایده با سدسازی تفاوت می‌کند که حتی برای ساخت آن‌ها نهرهایی به وجود آوردیم. باید طرحی صورت گیرد که در مسیر سیلابی‌ها باشد. این‌ها مسائلی است که نباید از آن‌ها غفلت کنیم. در شرایط موجود باید در حفظ منابع داخلی خودمان کوشا باشیم. این سرشاخه‌ای که آب منازل ما را تأمین می‌کند و خدا را شکر الان مشکلی هم ندارد؛ اما اگر لطمه‌ای بخورد و مسئله‌ای برایش پیدا شود، چه‌کار کنیم؟ در خیلی از مناطق کشتزاری، همین صحبت بود که آب تصفیه‌شده تهران به مناطق لوله کشتی ما بیاید. به هر حال تهران جمعیت زیادی دارد. آن‌همه جمعیت آب مصرف می‌کنند نمی‌شود که آب آنجا را به قم بیاوریم و استفاده کنیم.
اولویت مصرف خانگی است. چون اگر آب منطقه‌ای قطع بشود، ناچار باید آب تأمین کنیم؛ اما این طرح آب مصرفی را که اصلاح کنیم و برای مصرف دوباره برگردانیم، می‌تواند کارساز باشد و در دنیا هم عملاً همین کار را می‌کنند؛ حتی کشورهایی که کنار دریا هستند. مثلاً لندن فاصله‌اش با دریا خیلی کم است و به 40-45 کیلومتر بیشتر نمی‌رسد. آب تصفیه‌شده دست مردم می‌دهند؛ چون شیرین کردن آب به‌صرفه نیست و هزینه بالایی دارد که نمی‌توانند آن را تأمین کنند. کشورهایی که در اطراف ما در جنوب هستند، چاره‌ای ندارند؛ چون کویر محض‌اند. مجبورند آب شیرین‌شده را در اختیار مردم بگذارند. آقایان بهتر از من می‌دانند که این کار باعث می‌شود منطقه خلیج‌فارس از لحاظ زیست‌محیطی از بین برود. مرزبان‌ها آسیب می‌بینند و به انواع ماهی‌ها در آنجا لطمه می‌زند. ارتباط دریای خلیج‌فارس با دریای عمان، ارتباط باریک و تنگی است. ارتباط با تنگه هرمز خیلی ارتباط تنگی است و برای تجدیدقوای خلیج‌فارس کافی نیست. به هر حال ما در حالت بحرانی هستیم. اول باید برای مردم فرهنگ‌سازی کنیم که واقعاً مسئلۀ بحران آب و وضعیت ما اضطراری است.
لزوم فرهنگ‌سازی مصرف بهینه آب
این را مردم باید از نظر فرهنگی متوجه بشوند. دوم فرهنگ صرفه‌جویی باید خیلی ترویج بشود. آب مصرفی ما بی‌رویه است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کنار نهر فرات وضو می‌گرفت. شخصی آمد کنار ایشان وضو گرفت و وضویش را روی زمین می‌ریخت. حضرت به او فرمود که آب وضو را در نهر بریزد که این مقدار هم صرفه‌جویی شود؛ با اینکه بالاخره این آب وضو، حتی اگر روی زمین بریزد، به نهر آب منتقل می‌شود؛ اما این انتقال با تأخیر صورت می‌گیرد. بنابراین، صرفه‌جویی در فرهنگ قدیم ما بوده است. یادم هست زمانی در قم لوله‌کشی که نبود. در منزلی که متولد شدیم آب‌انبار داشت. در اوقاتی از سال آبی می‌آمد و آنجا را پر می‌کرد. مرحوم آیت‌الله بروجردی مقداری نمک در آن می‌ریختند که جرم نزند. آب شور بود، شورتر هم می‌شد. معمولاً این آب را سر حوض منتقل می‌کردند. آب حوض را هم از آبی که بیرون بود، تأمین می‌کردند. آب حوض هم که هر روز عوض نمی‌شد، سالی 2 یا 3 بار بیشتر عوض نمی‌شد. ما این را دیده بودیم. بله جهاد بهداشتی نبود، حمام در خانه‌ها نبود؛ اما مردم خودشان را با آن وضعیت خو داده بودند. آن زمان هم کم‌آبی بود. کمبود آب همیشه مسئله و معضل بود. الان هم مسئله شده است. توقع مردم هم بالا است. با همین منابع محدودی که داریم می‌خواهند، بالاترین حد استفاده را از آب بکنند. این صحیح نیست. نوع فرهنگ شهرنشینی در دل این مردم باید عوض بشود. این فقط کار شما نیست. کار ما هم هست؛ یعنی همه، مخصوصاً رادیو و تلویزیون که خیلی نقش دارند، باید فرهنگ‌سازی کنند. باید یاد بگیریم در حین وضو آب را که روی دست می‌ریزیم، شیر آب را ببندیم و دوباره باز کنیم یا اگر دوش می‌گیریم، وسواس شستشو نداشته باشیم. بزرگانی از مراجعمان بودند که با یک شیشه آب غسل می‌کردند. نحوه صرفه‌جویی را به ما یاد می‌دادند. این بحران را داریم و بسیار هم جدی است. با این وضعیت برخی کشورها قول و قراری باهم گذاشتند اینکه نگذارند درجۀ حرارت تا سال آینده بالاتر برود. آثار وضعیت گرمایشی کرۀ زمین برای ما خیلی مخرب است. ما به همان وضعیت سابق می‌خواهیم از چاه‌ها برداشت کنیم.
اصلاحات بخش کشاورزی، امیدی برای حل بحران آب
ما تعداد چاه‌های عمیقی در سرتاسر کشور داشتیم. گاهی آبی که برای پسته‌کاری که در رفسنجان و کرمان صرف می‌شد در عمق 30متری زمین بود و بعد به 300 الی450 متری رسید. این اصلاً به‌صرفه نیست. خیلی‌ها به ساوه آمدند و در این مناطق سرمایه‌گذاری کردند و پسته کاشتند. ولی این مشکل و معضل که امروز دامن‌گیر رفسنجان شده، فردا هم دامن‌گیر این مناطق می‌شود. کاشتن پسته خیلی خوب است، محصول ملی ما است، ما هم نمی‌گوییم پسته تولید نشود؛ اما این تولید چقدر از اراضی کشور را می‌گیرد؟ برای تأمین آب آن چقدر باید هزینه کنیم؟ باید محاسبه‌ای بشود. لذا هم وزارت کشاورزی هم سازمان شما و هم سازمان‌های آب و فاضلاب مصرف‌کننده، باید هماهنگی لازم را باهم داشته باشند. الان هم که کشاورزی دارد گسترش پیدا می‌کند، سعی بشود، آن روش‌های قدیمی آبیاری برچیده شود. آنجاهایی که لازم است کشاورزی کنند، هر چیزی کاشته نشود. آن چیزی بکارند که به‌صرفه باشد. اینکه در این شرایط می‌گویند باید در همه زمینه‌ها خودکفا باشیم، حالا سیب‌زمینی از جای دیگری وارد بشود، چه اشکال دارد؟ اگر بناست محصولی بکاریم، بازدهی آن باید به‌صرفه باشد. باید محاسبه کنیم که چقدر پول خرج می‌کنیم تا این محصول به دست بیاید و آیا اگر همین محصول را از خارج از کشور وارد کنیم ارزان‌تر می‌شود یا گران‌تر؟ این‌ها را باید محاسبه کنیم. جهاد کشاورزی باید به سمت‌وسویی برود که آبیاری‌ها با بهترین شرایط اصلاح بشود. الان در اغلب مزارعی که لوله‌کشی قطره‌ای کردند، جای از لوله در رفته و روزها همین‌طور آب هدر می‌رود. این مسئله باید کنترل شود. جهاد کشاورزی باید این کار را انجام دهد. از این آب‌ها را باید استفادۀ صحیحی کنیم و در وضعیت شهری باید برنامه داشته باشیم.
لزوم محافظت از منابع و ذخایر آبی موجود
در حال حاضر ارتفاع برف در زمستان‌‌های چند سال گذشته نسبت به سال‌های سابق خیلی کم شده است. در سابق ارتفاع برف گاهی به 6-7 متر می‌رسید. الان به 3 متر هم نمی‌رسد. این‌ها اثر خودش را می‌گذارد. آبی که برای ما می‌آید از آنجاست. اگر در سال‌های آینده برف نیاید، ما می‌خواهیم چه کنیم؟ این منابعی که الان داریم باید مثل طلا از آن‌ها محافظت کنیم. این مقدار آب جزئی که از زیرزمین می‌کشیم چه برای مصرف چه برای کشاورزی، هیچ فکر آیندگان را نمی‌کنیم؛ لذا این موضوع نیاز به برنامه‌ریزی اساسی دارد. اغلب برنامه‌ریزی ما برای مصرف آب کوتاه‌مدت است، در سال‌های آینده چه‌کار کنیم؟ آیا برنامه بلندمدت برای تأمین آب داریم؟ 20 یا30 سال آینده، برای تأمین آب چه برنامه‌ای در نظر گرفته‌ایم؟ مسئله‌ای که گفتم دربارۀ تصفیۀ آب بود. این تصمیم خیلی مهمی است. دقیقاً حساب کنیم همین مقدار که شرکت آب و فاضلاب آب به خانه‌ها میدهد، با میزان کمتری می‌شود این آب را برگرداند. این ذخیرۀ عظیمی هست و این ذخیره را باید حفظ کرد. اینکه وسیلۀ تبخیری درست کنیم و آب را به هوا بفرستیم حرام کردن آب است. باید مخازنی بسازیم و این آب‌ها را برگردانیم. لوله‌کشی‌ها هم باید اصلاح شود. اگر مردم برای تأمین آب شُرب قدری به‌زحمت بیفتند، اشکالی ندارد. باید هزینه بدهیم، این هزینه‌ای است که همۀ ما باید بدهیم؛ چاره‌ای نیست.
امیدوارم که خداوند ان‌شاءالله توفیق بدهد که این برنامه‌ریزی‌ها دقیق و مرتب باشد؛ یعنی کاری که انجام می‌شود از روی برنامه صورت گیرد. اقدامی نکنیم که بعد از چند سال تازه بفهمیم اشتباه و هزینۀ گزافی بوده و هیچ ثمری هم نداشته است.
افرادی که واقعاً فنی هستند در کار مشغول شوند. افراد فنی را به اینجا بیاوریم کار کنند که با شرایط قم و خصوصیات آن آشنا باشند. گاهی در این برنامه‌ریزی‌ها ممکن است پیرمردی که در خلجستان یا در کهک ساکن باشد، نظراتش برای ما مفید باشد؛ چون منطقه را می‌شناسد. اینجا باید مجموعه‌ای تشکیل بدهیم و کار بکری داشته باشیم. برنامه‌ریزی‌ها هم باید در درازمدت و کوتاه‌مدت زمان‌بندی بشوند و طبق این زمان‌بندی پیش برویم.
اگر آنجا به نتیجه نرسیدیم یا به‌کندی پیش رفتیم، اشکالی ندارد، بالاخره ما به سمت جایگاه صحیح حرکت کردیم؛ هرچند حرکتمان کند باشد. هر وقت پول و بودجه رسید و نفت بیشتری فروختیم حرکت را تندتر می‌کنیم. شما عزیزان در کار خود مجاهدت می‌کنید، سختی‌هایی دارید. می‌دانم مردم را قانع کردن و به این وضعیت متوجه دادن، قدری دشوار است. قمی‌های اصیل کم شدند؛ چون مهاجرت از اینجا زیاد شده است. اما قمی‌های اصیل یادشان هست که در قدیم چطوری زندگی می‌کردیم. آبی که داشتیم چه مقدار بود، استفاده‌ای که از آب می‌کردیم، به چه نحو بود. ما این سابقه را در قم داریم و لذا این فرهنگ استفادۀ بومی خودش نشان‌دهندۀ امکان این کار هست و من امیدوارم شما عزیزان در این راه موفق بشوید. البته کارهای کلانی هم هست که دولت‌مردان ما باید انجام بدهند. شما در سطح منطقه، همۀ تلاش خودتان را برای حفظ امکانات موجود انجام دهید. دولت‌مردان ما هم برای کارهای ملی، مثل همان تأمین آب شُرب را باید اجرا کنند. آن طرح‌های بزرگ که در دولت‌های قبل مطرح شد، اینکه 800 متر پایین کانالی بزنند و ... هم باید باشد. این‌ها طرح‌های عملی است. بله هزینه‌بر هم هست. باید روی برنامۀ جهاد فکر کنیم و پولی هم که امروز از توسعۀ نفت به دست می‌آوریم، آقایان کار خوبی می‌کنند که در صندوق توسعۀ ملی می‌گذارند و ذخیره می‌کنند؛ اما این‌ها باید برای زیرساخت‌ها خرج بشود. مصارف زیرساختی ما از مصارف اجرایی بسیار مهم‌تر است. عمدۀ مسائل و مشکلات ما با فکر و برنامه در اتاق توسعه و با مجموعه‌ای از افراد متخصص و باتجربه و بعد با عملیاتی کردن آن افکار، حل خواهد شد.
