خبرگزاری «حوزه»، گزیده ای از مباحث «اصول و روش های تربیتی» که توسط آیت الله علیرضا اعرافی در قالب کرسی خارج فقه، با عنوان «فقه تربیتی» برای طلاب حوزه علمیه قم تدریس می گردد را منتشر می کند.
*اشاره به مباحث قبل:
در دنیای جدید، اصلی در تعلیم و تربیت به عنوان «رعایت توان» و «استطاعت» متربی مطرح شده است. این موضوع به شکلی در تعلیم و تربیت کهن سابقه دارد؛ و در شکلی دیگر در تعلیم و تربیت اسلامی مطرح شده و رابطه دارد. مهم این است که در این مسأله ضوابط آن مشخص گردد؛ به دلیل اهمیت و ریشه ای بودن، این اصل را بر سایر اصول مقدم داشته ایم.
توان مبنای تمدن غربی
در تعلیم و تربیت بر مبنای «جان دیویی» و دیگران، شاخصه ها، حرکت طبق میل و علاقه فرد است. این شاخصه مهم است. باید موضع اسلامی ما هم مشخص گردد.
ادامه مفهوم شناسی توان
در سیر ترتیبی مبحث، توان مربی و متربی مطرح شد و سپس بیان گردید که معانی توان و قدرت چیست؟
در مورد مرادف های «توان» در انگلیسی، کسانی که به زبان انگلیسی خوب اشراف دارند می توانند ورود کنند تا به یک جمع بندی منتج گردد. در بخش معانی قدرت، پنج معنا مطرح شد. در معانی متأخر به بحث های تعلیم و تربیت نزدیک تر شدیم. معنای پنجم با میل و رغبت و احساس راحتی از انجام کار تطابق کامل داشت؛ و بیان شد که مقوله رغبت و لذت و نشاط و شادابی یا دل زدگی و خستگی و ... در این معنا نقش پایه ای دارند.
رابطه رغبت و قدرت
مقدور یعنی مطابق رغبت باشد و نوعی لذت به وجود آورد لذا مقدور است. غیرمقدور یعنی نوعی دل زدگی ایجاد میکند و مورد علاقه نیست. این معنی با بحث های جدید تمدن غربی گره خورده است.
رابطه میل با ألم و لذت فلسفی
نسبت این بحثِ نشاط، شادابی از جهتی، و دل زدگی و خستگی از جهت دیگر، به مقوله ألم و لذت برمی گردد. ألم و لذت در فلسفه جایگاه مهم دارد. در بدایه و نهایه بحث مقولات عشر، کلیت مقولات نظام مقولات بیان می شود. در مقوله «کیف» از کیف نفسانی بحث می شود.
در کیفیت نفسانی چند مورد مهم ذکر شده که ألم و لذت از مجموعه کَیف ها می باشد. در آن مبحث از ألم و لذت تعریف ارائه شده است. در اسفار ج 3 و 4 کَیف نفسانی مطرح شده و قشنگ تر از همه در «نمط هشتم از کتاب اشارات با عنوان «فی البهجة و الاشارة» آمده است. در برخی موضوعات فلسفی، کتاب اشارات خیلی مهم بوده و زیبا مباحث را طرح کرده است.
زمانی در جمعی به تدریس اشارات مشغول بودم و گفتم؛ برخی از استدلال های «اشارات» ممکن است در برخی کتب معروف فلسفی مانند اسفار نیامده باشد؛ ولی در مقابل عظمت کار ملاصدرا، استغفار می کنیم. به هرحال اشارات کتاب خیلی خوبی است. نمط هشتم از اشارات در مورد الهیات به معنای خاص بوده و ألم و لذت در آن نمط آمده است. در تعاریف وارد‌شده، بحث دقیق است.
بحث های زیادی از تمدن غربی به بحث ألم و لذت برمی گردد، چه در بحث های اجتماعی و سیاسی و چه در تعلیم و تربیت مورد تأکید قرار می گیرد. کارهای مرحوم بوعلی و ملاصدرا خیلی قابل توجه و مهم است.
تعریف الم و لذت
* لذت عبارت است از: ادراک الملائم بما هو ملائم
* ألم عبارت است از: ادراک المنافر بما هو منافر.
مکتب لذت گرایی
نکته مهم این است که در فلسفه اخلاق، مکتبی به نام «لذت گرایی» است که از مکتب های معروف می باشد. این بحث در فلسفه سیاسی، فلسفه اخلاق و فلسفه تعلیم و تربیت مطرح شده است. چند سؤال سلبی در این مورد وجود دارد:
ألم و لذت، نسبی و تابع میل و ادراک است
آیا لذت و ألم امری مطلق است یا نسبی؟؛ آنچه محل تردید نیست آن است که ألم و لذت مطلق نیست. بلکه ألم و لذت، تابعی از ادراک انسان است و همچنین میل فرهنگی وی، بدون تردید ألم و لذت تابعی از ادراک و جهان بینی انسان می باشد، زیرا در انسان، امیال مختلف و گوناگون وجود دارد. لذت، متناسب با تمایلات متفاوت می شود و ممکن است چیزی، از جهتی، ألم داشته باشد و از جهت دیگر لذت داشته باشد. تمایلات انسان هم تابعی از ادراکات و شناخت های انسانی است. اگر ادراک در تمایلات مختلف وجود دارد لذا لذت و ألم های متفاوت در انسان وجود دارد. بنابراین لذت و ألم تابعی از ادراکات انسان و همچنین تمایلات انسان است. اگر ادراک و تمایلات انسان چند لایه باشد، لذت و ألم نیز چند لایه می شود.
ادراک و لذت عقلی
عالی ترین رتبه ادراکات، ادراک عقلی است. از جهت دیگر عالی ترین تمایل موجود انسانی تمایلات عقلی (قله هستی) است. لذا عالی ترین لذت ها لذت عقلی است. وقتی شناخت و میل انسان عقلانی باشد، لذت عقلی به بالاترین رتبه لذت دست می یابد.
پرسش: آیا ملائمت غیر از میل است؛ و در ملائمت کمال و خیر مطرح است؟
پاسخ استاد: بله، ملائمت غیر از میل است، اما در دل آن وجود دارد. کمال و خیر در دل میل است. ملائمت مشتمل بر میل می باشد. درک تناسب و خیریت مهم است. در تعلیم و تربیت یا اخلاق (بعداً خواهید دید) میل چیزی نیست که نتوان آن را مهندسی کرده و تغییر داد.
رابطه میل و اختیار
تحمیل عبادتِ مستحب، منع شده است تا دل زدگی ایجاد نشود. معلوم می شود میلِ با اجبار، میل را رو به افول می بَرَد. ابتنای بحث بر میل و ادراکات و تمایلات اختیاری است لذا به فقه نزدیک می شویم.
میل و رغبت، مهندسی پذیر و اختیاری، در خود شخص و در دیگران است. اشتراط قدرت به معنای پنجم معقول بوده و درست می باشد؛ و اختیاری و تکلیف بردار است.
ألم و لذت مبنای احکام
لذت و ألم می تواند مبنای احکام قرار بگیرد و قابلیت کم و زیاد شدن دارد. با هر دو منظر در تعلیم و تربیت کار خواهیم داشت.
