به گزارش خبرگزاری حوزه   کتاب مسیحیت به قلم سید محمد ادیب آل علی با هدف آشنایی علاقمندان با تاریخ و کلام مسیحیت در قالب پرسش و پاسخ به رشته تحریر درآمده است که حوزه نیوز این کتاب را در شماره های گوناگون منتشر خواهد کرد.

* چیستی تثلیث

پرسش: «تثلیث» یعنی چه و آیا تثلیث نوعی شرک است؟

پاسخ:

در میان ادیان ابراهیمی، یهودیت و اسلام معتقد به خدای «بسیط» و «واحد» هستند که شائبه ی هیچ گونه ترکیبی، حتی ترکیب ذهنی در آن نیست.

مسیحیت نیز خود را از ادیان توحیدی و یکتاپرست می داند و شبهه ی شرک را از خود می زداید؛ با وجود این، هر سه فرقه ی مهم مسیحی[۱۴] تثلیث را در کنار توحید از اعتقادات اساسی و شاخصه ی هر مسیحی می دانند.

معنای تثلیث

«تثلیث»[۱۵] یعنی وجود سه شخص «پدر»، «پسر» و «روح القدس» در الوهیت.

مبنای نقلی تثلیث و دفاع عقلانی از آن همواره مهم ترین دل مشغولی عالمان مسیحی بوده است.[۱۶]

در منابع مسیحی «تثلیث» را این گونه معرفی می کنند:

«تثلیث» واحد است. ما به سه خدا اعتراف نمی کنیم، بلکه به خدای واحد در سه اقنوم، «تثلیثی که از نظر جوهر واحد است.» (شورای قسطنطنیه). پس اقانیم ثلاثه در یک الوهیت سهیم نیستند، بلکه هر یک از آنها کامل خدا هستند: «پسر همان پدر است و پدر همان پسر است و روح القدس همان پدر و پسر است؛ یعنی از نظر سرشت و طبیعت یک خدا هستند.» (شورای تولدو). «هر یک از اقانیم ثلاثه، همین حقیقت، یعنی جوهر و ذات و سرنوشت الهی هستند» (شورای لاتران).[۱۷]

«مونتگمری وات» می نویسد:

مسیحیان هم چنین به یگانگی خدا اعتقاد دارند. یکی از اعتقادنامه های عمده ی آنها، یعنی اعتقادنامه ی نیقیه، با این کلمات شروع می شود: «من به یک خدا اعتقاد دارم.» اما در عین حال، آنها اعتقاد دارند که خدا به گونه ای سه گانه است. آموزه ی «تثلیث» ظریف و پیچیده است و مسیحیان معمولی باید آن را، بدون این که بتوانند کاملا ً توضیح دهند، بپذیرند.

فرمول انگلیسی آن چینن است:

«One substance and three persons»، یعنی «یک ذات و سه شخص»... مقصود از کلمه ی «Person» کلمه ی یونانی «Hypostasis» یا عربی «اقنوم» است.[۱۸]

مبنای نقلی «تثلیث»

در کتاب مقدس که سرچشمه ی اعتقادات مسیحیت است، اثری از «تثلیث» نیست. در این کتاب هرگز اقنوم سوم، یعنی «روح القدس»، خدا خوانده نشده، و با خدا یکی دانسته نشده است.[۱۹] آن چه در عهد جدید (در بخش «عیسی خدایی» آن) موجود است، «تثنیه» است، نه «تثلیث»؛ یعنی فقط از «پدر» و «پسر» سخن به میان آمده است و سخنی از «روح القدس» به عنوان خدا نیست. بخش «عیسی خدایی» انجیل نیز جزء کوچکی از اناجیل اربعه را تشکیل می دهد که شامل بعضی آیات انجیل «یوحنّا»ست و در سه انجیل دیگر، یعنی: متی، لوقا و مرقس، اثری از این که عیسی خدا یا جزء خدا باشد به چشم نمی آید.

پس ریشه ی اعتقاد به تثلیث کجاست؟ ظاهراً ریشه ی آن به «اعتقادنامه ی نیقیه» برمی گردد.

اعتقادنامه ی نیقیه [۲۰]

نخستین نزاع الهیاتی در مسیحیت درباره ی «تثلیث» و «ارتباط مسیح با پدر»، در زمان کنستانتین (قسطنطین)، در قرن چهارم، رخ داد. عقیده ی برخی از عالمان مسیحی این بود که خدا از خلقت کاملا جداست؛ پس ممکن نیست مسیحی را که به زمین آمده و چون انسان تولد یافته است، با خدایی که نمی شود شناخت، یکی بشماریم... پدر، پسر را تولید نمود، پس پسر مخلوق است و از ذات پدر نیست و به تمام معنا وی را خدا نتوان خواند.[۲۱]

برخی دیگر از عالمان مسیحی به شدت با نظر فوق مخالفت و صاحبان آن را تکفیر نمودند. نزاع بین دو نظریه، آشوبی عظیم برای کلیسا و امپراطوری روم برپا نمود. قسطنطین (پادشاه روم) که از این تفرقه بیمناک شده بود ابتدا سعی نمود بین دو گروه آشتی برقرار نماید؛ از این رو، نامه ای برای «الکساندر» (رهبر گروهی که از هم ذات بودن پسر و روح القدس با پدر دفاع می کرد)، و نامه ای برای «آدنوس» (رهبر گروهی که قایل به جدایی ذات پدر با پسر بود) نگاشت و از آنان خواست که به این نزاع های بیهوده! پایان دهند.[۲۲]

از آن جا که نزاع مذکور فروکش نکرد، قسطنطین بر آن شد تا شورایی مسیحی تشکیل دهد و این بحث را در آن مطرح کند؛ لذا به دستور وی نخستین شورای جهانی مسیحی در سال ۳۲۵ م در شهر نیقیه، و با حضور ۳۱۸ اسقف برگزار گردید. امپراطور شخصاً ریاست برخی از نشست های این شورا را بر عهده داشت و تمام هزینه ها را می پرداخت و البته از همین زمان کلیسا خود را تحت سلطه ی ریاست رهبر سیاسی حکومت دید، اما چنان درگیر مسائل کلامی و الهیاتی بودند که فرصت فکر کردن به این مسئله ی خاص را نداشتند.[۲۳]

این شورا اعتقادنامه ای را تصویب کرد که به «اعتقادنامه ی نیقیه» معروف شد و در آن برای نخستین بار در یک سند رسمی بر «تثلیث» تأکید شد.

متن اعتقادنامه ی نیقیه چنین است:

ما ایمان داریم به خدای واحد، پدر قادر مطلق، خدای همه ی چیزهای مرئی و نامرئی؛ و به خداوند واحد عیسی مسیح، پسر خدا، مولود از پدر، یگانه مولود که از ذات پدر است، خدا از خدا، نور از نور، خدای حقیقی از خدای حقیقی، که مولود است نه مخلوق، از یک ذات با پدر، به وسیله ی او همه چیز وجود یافت، آن چه در آسمان است و آن چه بر زمین است؛ و او به خاطر ما آدمیان و برای نجات ما نزول کرد و مجسّم شد، انسان گردید و زحمت کشید؛ او برای ما مصلوب شد، تحمل درد کرد، مدفون شد، و روز سوم از قبر برخاست و بر طبق رسالتش، به آسمان صعود کرد و در سمت راست پدر نشسته است؛ و با جلال و شکوه برای داوری مردگان و زندگان بازخواهد گشت و فرمان روایی او پایانی ندارد. ما به روح القدس، پروردگاری که زنده می سازد و از پدر و پسر صادر می شود و با پدر و پسر پرستش می شود، و آن که از دهان انبیا سخن گفته است اعتقاد داریم.[۲۴]

این متن امروزه در کلیسای مسیحیت به عنوان اصول اعتقادی تعلیم داده می شود و هم اکنون در هر روز یکشنبه و نیز در اعیاد مسیحی در کلیساها تکرار می گردد. با تصویب این بیانیه، هم سانی عیسی و خدای خالق تثبیت شد و اب و ابن و روح القدس، سه وجود با یک ماهیت شناخته شدند.

خردستیزی تثلیث

یکی از معضلات اساسی در نظریه ی تثلیث فهم ناپذیری آن است. از بعضی عبارات عالمان مسیحی برداشت می شود که نظریه ی تثلیث برای مسیحیان معمولی فهم ناپذیر است، ولی عالمان مسیحی راز آن را دریافته اند؛[۲۵] در حالی که چنین نیست.

به عنوان نمونه یکی از مفسران عهد جدید، در تفسیر آیه ی اول انجیل یوحنّا که می گوید: «و کلمه با خدا بود و کلمه خدا بود.» می نویسد:

مفهوم و منظور عبارت نام برده این است که کلمه سهمی از ذات باری تعالی بود. فکر انسان قاصر است از این که بفهمد چنین چیزی بدون این که قایل به ثنویت باشیم، چگونه امکان پذیر است، ولی عقیده و ایمان کلیسای مسیحی، از بدو تأسیس تاکنون، این بوده که خدا یکی است و کلمه ی خدا دارای الوهیت است و کلمه خداست.[۲۶]

جالب تر آن است که حتی کسانی که تثلیث را خود به طور رسمی وارد مسیحیت کردند، یعنی سران شورای نیقیه، به این معترف اند که فهم تثلیث مشکل است و فقط باید به آن ایمان آورد:

آتاناسیوس، سر کشیش فصیح و پرخاشگری که الکساندر به عنوان شمشیر الهیات خود همراه آورده بود... اذعان کرد که: در نظر مجسم ساختن سه شخص متمایز در یک وجود، اشکال دارد. ولی چنین دفاع کرد که: عقل باید در برابر راز تثلیث سر فرود آورد.[۲۷]

نویسنده ی کتاب ایضاح التعلیم المسیحی، ضمن اعتراف به فهم ناپذیر بودن تثلیث، در پاسخ به این سؤال که چرا خداوند از ما می خواهد عقل را در مقابل مسئله ای که فوق ادراک ماست، تسلیم کنیم، چنین می نویسد:

اولا، بدین سبب که در مقابل خداوند متعال خضوع پیشه کنیم و در مقابل عزّتش احترامی شایسته بگذاریم؛ ثانیاً، اگر خلاصی و سعادت انسان در فحص نمودن نهفته بود و هر انسانی ملتزم به بحث از حقایق ایمان بود، چه بر سر جنس بشر که قدرت فهم اکثر اشیای الهی را ندارد وارد می شد؟... رابعاً، باید به مسئله ای فوق ادراک خود مؤمن شویم تا آن چه سبب سقوط اولین پیامبر الهی در ورطه ی گناه شد، که همانا رغبت در کسب بصیرت و آگاهی و فهم بود، اصلاح گردد... خامساً، غرض خدا از متعبّد ساختن ما به این نوع مسائل آن است که هرگونه کشمکش و جدال را در میان ما از بین برده، برای ما طریق نجات را هموار سازد.[۲۸]

«توماس آکوئیناس» چهره ی مهم تفکر فلسفی قرون وسطی بر این باور است که بسیاری از نظریات بنیادین مسیحی، و از جمله نظریه ی تثلیث، بیرون از قلمرو عقل و استدلال عقلانی قرار دارند و صرفاً بر مبنای ایمان مذهبی پذیرفته می شوند و معتقد بود که: با آن که نظریه ی تثلیث را نمی توان با عقل و دلیل ثابت کرد، اما به هیچ وجه مغایر و مخالف با عقل و خرد نیست.[۲۹]

از کلمات آکوئیناس چنین بر می آید که آموزه ی تثلیث عقل ستیز نیست، بلکه عقل گریز است؛ یعنی ضدیتی با عقل ندارد، بلکه فراتر از ادراک عقل است. اما واقعیت این است که چنین آموزه ای عقل ستیز است؛ چرا که سر از تناقض در می آورد، یعنی نمی توان یک چیز را در عین وحدت، سه چیز خواند، آن هم به شکلی که وحدت آن از بین نرود و سه چیز جداگانه هم باشد.

امتناع تناقض از مسلّمات عقلی است که به هیچ وجه گریزی از آن نیست و نمی توان گفت اگر آموزه ای در دین عقل ستیز است، تعبداً باید پذیرا شد؛ زیرا هیچ دین و امر دینی اصولی خلاف مسلّمات عقل نمی آورد. ضمن آن که آموزه ی تثلیث جزء مطالب کتاب مقدس شمرده نمی شود، بلکه از اصولی است که بعدها جزء آیین مسیحیت در آمده است.[۳۰]

وجود مقولات فوق ادراک، در هر نظام فکری و الهیاتی مسئله ای است که نمی توان آن را یکسره مردود شمرد، اما نکته ی اساسی آن است که تنها پس از خضوع در مقابل حقایقی که از راه فطرت و عقل به وضوح قابل اثبات هستند و اثبات حقانیت اشخاصی که بیانگر حقایق اند، می توان به مقولات فوق ادراک ایمان آورد... حال آن که مسیحیت نقطه ی آغازین الهیات و حساس ترین مسئله ی فلسفه ی خود را فوق ادراک می داند و شعار «ایمان بیاور تا بفهمی» را مطرح می سازد. چنین کلامی برای شخصی که درصدد انتخاب یک مکتب و نظام الهیاتی است، قانع کننده نیست؛ چنین شخصی در مواجهه با ادیان مختلفی که به توحید کامل یا چندخدایی می خوانند، با توجه به کدام رجحان عقلی یا فطری به مسیحیت بگرود؟ آیا تقاضای ایمان به امور فوق ادراک و یا ضد عقل خود بر خلاف عقل و منطق نیست؟![۳۱]

حاصل آن که، مسیحیت در بیان معنای تثلیث موفق نبوده و تبیین هایی که از این اصل شده است، یا سر از تناقض درمی آورد و یا سر از شرک؛ و یا این که باید تثلیث را یک امر مجازی و تشریفاتی معنا کرد، بدین صورت که مقصود سه برداشت از امر واحدی باشد و یا قایل به مرکب بودن ذات الهی شد. چنان که بسیاری از دانشمندان مسیحی در توصیف و تشبیه نظریه ی ارتدکسی کلیسا در مورد تثلیث دچار اشتباه شده و «تثلیث توهمی» و تجلّی سه گانه از یک واحد را مطرح کرده اند،[۳۲] در حالی که کلیسا به صورت رسمی «تثلیث واقعی» را مطرح می کند؛ یعنی سه ذات مجزا که در عین حال یکی هستند.

ریشه ی تثلیث در آیین های بت پرستی

کتاب مقدس یک کتاب توحیدی است. در عهد قدیم و جدید آیات زیادی در معرفی خدای یکتا و یگانه وجود دارد[۳۳] و اثری از تثلیث در آنها به چشم نمی خورد. این نکته باعث شده که برخی با تحقیق درباره ی خاستگاه این آیین علت نفوذ چنین نظریه ای را در مسیحیت ریشه یابی کنند.

تحقیقات تاریخی مؤید این است که بسیاری از آموزه های مسیحیت، از جمله تثلیث، تجسّم، فدا، رستاخیز، مصلوب شدن، تاریکی جهان هنگام مرگ نجات دهنده، پسر خدا بودن، نازل شدن پسر خدا برای رهانیدن زندگان و مردگان و موارد بسیار دیگر، در آیین بت پرستان سابق، خصوصاً هندوها و بوداییان وجود داشته، و از طریق آنان به کلیسا راه یافته است؛ مثلا هندوها «بَرْهَمْ» را خدای اکبر می دانند که در سه «اقنوم» یعنی «برهما»، «ویشنو» و «شیوا» متجلّی شده است.[۳۴] چنان چه «اوزیریس»[۳۵] در مصر، «آتیس»[۳۶] در آسیای صغیر، و «دیونوسوس»[۳۷] در یونان، خدایانی بودند که به خاطر نجات بشر مرده بودند. واژه ی «کیریوس»[۳۸] را نیز که به معنای «خداوندگار» است و «پولس» به حضرت عیسی(علیه السلام)اطلاق می نماید، از یونانیان و سوری ها که به خدای «دیونوسوس» اختصاص داده بودند، اخذ نموده است.[۳۹]

مطالعه ی تاریخ آیین های باستانی به ما نشان می دهد که اصطلاح «پسر خدا» در قدیم بسیار معمول بوده است و بسیاری از پادشاهان، مانند «فرعون مصر»، خود را «پسر خدا» می نامیدند.

هم چنین قصه ی مرگ یا مصلوب شدن مقدسین، تحمّل درد و مصیبت، و بالاخره رستاخیز آنان، نمونه های فراوانی است که در بسیاری از روایات اساطیری قدیم آمده است: «هراکلس» یونانی، «تموز» بابلی، «آدونیس» سوری، «آتیس» فریقی، «ازیریس» مصری، خدایانی هستند که کشته شدند؛ «پرومته»، «لیکورگوس» و «دیونیزوس» مصلوب شدند؛ برخی از این خدایان، مانند «آتیس»، «ازیریس» و «آدونیس» از قبر برخاستند و بسیاری، مانند عیسی، در روز سوم رستاخیز کردند؛ هر سال پیروان «آتیس» که پرستش او از آسیای صغیر به غرب (روم) نفوذ کرده بود، شکل «آتیس» را به درخت کاج می آویختند و برای مرگش عزاداری می کردند و پس از سه روز آن را دفن کرده، رستاخیزش را جشن می گرفتند و آن را نشان نجات می دانستند و به نشان این رستاخیز از خون گاو نر تعمید می گرفتند و کاهن آیتس اعلام می کرد که: «دلگرم باشید، همان گونه که خداوند رستاخیز کرد، شما هم نجات خواهید یافت.»؛ پیروان «دیونیزوس» در معابد خود مجسمه یا نقش مصلوب خدا را نشان می دادند، همان گونه که در کلیسای مسیحیت، شمایل عیسای مصلوب به جای خدا ارائه می شود. قصه ی رستاخیز خدایان و قهرمانان به حدّی شایع بود که اریگنس (اوریحن) درباره ی رستاخیز عیسی می نویسد: «این معجزه برای بت پرستان چیز تازه ای نیست».[۴۰]

قرآن و تثلیث

در آیات بسیاری از قرآن مجید بر وحدانیت خداوند متعال تکیه شده،[۴۱]چنان که در آیاتی از حضرت عیسی(علیه السلام) و حضرت مریم(علیها السلام) نفی الوهیت شده است[۴۲]. اما در مورد تثلیث، در دو آیه به صراحت از تفوّه به آن نهی شده و یا معادل کفر دانسته شده است که ذیلاً ذکر می گردند:

۱. در آیه ی ۱۷۱ سوره ی نساء آمده است:

ای اهل کتاب! در دین خود غلوّ و زیاده روی نکنید و درباره ی خدا غیر از حق نگویید: مسیح، عیسی بن مریم فقط فرستاده ی خدا و کلمه ی اوست که او را به مریم القا نمود و روحی از طرف او بود؛ بنابراین به خدا و پیامبران او ایمان بیاورید و نگویید: «(خداوند) سه گانه است.» (از این سخن) خودداری کنید که برای شما بهتر است. خدا تنها معبود یگانه است. او منزه است از این که فرزندی داشته باشد. از آن اوست آن چه در آسمان ها و زمین است؛ و برای تدبیر و سرپرستی آنها خداوند کافی است.

۲. آیات ۷۳ تا ۷۵ سوره ی مائده می فرماید:

آنها که گفتند: «خداوند یکی از سه خداست»، به یقین کافر شدند. معبودی جز معبود یگانه نیست و اگر از آن چه می گویند دست برندارند، عذاب دردناکی به کافران آنها خواهد رسید. آیا به سوی خدا بازنمی گردند و از او طلب آمرزش نمی کنند؟ خداوند آمرزنده و مهربان است. مسیح فرزند مریم، فقط یک فرستاده بود، پیش از وی نیز، فرستادگان دیگری بودند؛ مادرش زن راست گویی بود.

برخی از نویسندگان مسیحی معتقدند که آیات فوق، تثلیث را رد نمی کند، بلکه سه خدایی را رد می کند، که از نظر مسیحیان راست اندیش نیز اعتقاد درستی نیست. «توماس میشل» می نویسد:

قرآن سه خدایی را رد می کند، نه تثلیث را، که عقیده ی برخی از مشرکان حجاز بوده است. آنان بخشی از مسیحیت را پذیرفته و تحریف کرده اند.[۴۳]

«مونتگمری وات» نیز اظهار می دارد:

قرآن اعتقاد به سه خدا را نقد می کند، نه سه اقنوم را. در خلال اعصار ممکن است مسیحیان ساده و یا بدآموزش دیده ای باشند که به سه خدا اعتقاد داشته باشند؛ و محتمل است چنین افرادی در عربستان زمان حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)بوده باشند. پس قرآن یک بدعت مسیحی را رد می کند و مسیحیت راست اندیش با این نقد موافق است.[۴۴]

لکن در آیات فوق شواهدی است که ثابت می کند مقصود قرآن همان تثلیث رایج مسیحی است. در آیه ی اول (نساء: ۱۷۱) ابتدا خداوند اهل کتاب را از غلوّ باز می دارد، سپس به صورت حصر می فرماید: «مسیح فقط پیامبر خدا و کلمه ی[۴۵] اوست.» و پس از عبارت «نگویید سه تا» می افزاید: «خدا منزه است از این که پسری داشته باشد.» این در حالی است که شخصیت دوم تثلیث، «پسر» است. پس اسلام و قرآن این اندیشه ی رسمی مسیحی رایج را رد می کند.

آیه ی دوم نیز (مائده: ۷۳ ـ ۷۵) الوهیت مسیح را نفی می کند و می فرماید: «مسیح جز پیامبری نبود که قبل از او هم پیامبرانی آمده بودند.»

پس، از نظر قرآن، مسیح انسانی صرف است و این با تثلیث رایج مسیحی سازگاری ندارد.[۴۶]

از نگاه قرآن حضرت عیسی(علیه السلام) شخصیتی است که دو امتیاز مهم دارد: یکی مقام رسالت، و دیگری تولّد معجزه آسای او با کلمه ی تکوینی خداوند.[۴۷]

در امتیاز اول تمام رسولان خداوند با وی شریک اند و در امتیاز دوم به آدم ابوالبشر شباهت دارد:

مَثل عیسی نزد خدا هم چون مَثل آدم است که او را از خاک آفرید، پس بدو گفت: «باش.» پس وجود یافت.[۴۸]

با دقت در آیات قرآن واضح می گردد که مسیح شناسی قرآن با مسیح شناسی تثلیثی مسیحی سازگار نیست و بر اساس آن حتی به صورت تشریفی نیز نباید حضرت عیسی(علیه السلام) را پسر خدا نامید.[۴۹]

اشکال

«هَری اوسترین ولفسن» در کتاب فلسفه علم کلام می نویسد:

قرآن تثلیثی را رد می کند که مشتمل بر خدا و مسیح و مریم باشد، در حالی که آموزه های رسمی، تثلیثی مشتمل بر خدا و مسیحِ از پیش موجود (کلمه) و روح القدس است.

آن گاه وی در مقام جواب به اشکال فوق می گوید:

جانشین کردن عیسی، یعنی مسیح تولد یافته، به جای مسیح از پیش موجود، سابقه در طرز تفکّر تثلیث دارد؛ اما درباره ی جانشین شدن مریم به جای روح القدس باید گفت که ممکن است سابقه ای در چنین طرز تصوّر تثلیث، بدان گونه که اوریجن از انجیل عبرانیان نقل کرده، وجود داشته باشد.[۵۰]

توضیح این نکته درباره ی کلام ولفسن، ضروری است که: در هیچ جای قرآن به صراحت سه شخصیت تثلیث در کنار هم معرفی نشده اند؛ آن چه در قرآن می توان یافت، نفی صریح تثلیث،[۵۱] نفی الوهیت عیسی،[۵۲] نفی الوهیت مریم،[۵۳] و نفی الوهیت فرشتگان[۵۴] است. نفی الوهیت مریم بدان معنا نیست که ضرورتاً قرآن، مریم را یکی از شخصیت های تثلیث می داند؛ چون قراین نشان می دهد که پرستش عملی مریم در بسیاری کلیساهای مشرق زمین رواج داشته است.

حاصل آن که، قرآن نمی گوید که این ها افراد تثلیث هستند، بلکه می گوید مسیحیان برای عیسی و مادرش الوهیت قایل شدند، چنان که در جای دیگر می گوید: «برای احبار و رهبانشان الوهیت قائل شدند»[۵۵]؛ و منظور این نیست که صریحاً خدا خوانده شده اند، بلکه اطاعت محض از آنها داشته اند.

مخالفت علمای مسیحی با آموزه ی تثلیث

هر از چند گاهی برخی افراد و گروه های مسیحی به آموزه ی تثلیث اعتراض می کنند و یا تفسیرهای متفاوت با آن چه دیدگاه رسمی مسیحیت است ابراز می دارند:

از جمله ی این جماعات معترض، فرقه ای به نام «اونیتاریانیزم» بود. پیشوای این جماعت شخصی اسپانیایی به نام «میکائیل سروتوس» بود که او را در شهر ژنو، که مرکز فرقه ی کالونی بود به جزای کفر و الحاد، زنده سوزاندند. وی ملاحظه کرد که پس از مطالعه ی دقیق صحف عهد جدید، مسئله ی تثلیث، که برحسب اعتقادنامه ی نیقیه، برای عموم مردم مسیحی امری مسجّل شده بود، در آن صحف وجود ندارد و معتقد شد که این عقیده، کفر محض و باطل است. پس رساله ای به نام «درباره ی خطاهای تثلیث» در سال ۱۵۳۱ م منتشر ساخت.[۵۶]

----------------

پاورقی:

[۱۴]. کاتولیک، ارتدکس و پروتستان

[۱۵]. The Trinity

[۱۶]. عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، درآمدی بر الهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، ص ۱۲۴

[۱۷]. Catechism of the cotholic church, P . ۶۰

به نقل از منبع پیشین

[۱۸]. Montgomery Watt, Islam and Christianity today, P. ۴۹

[۱۹]. در یک جا اب و ابن و روح القدس کنار هم آمده اند که البته صرف کنار هم بودن چند کلمه، دلیلی بر یکی بودن آنها نیست. ر.ک: انجیل متی، ۲۸: ۲؛ یا در بعضی موارد ضمیر جمع برای خدا به کار رفته که ممکن است برای احترام باشد. حتی در نوشته های پولس و انجیل یوحنّا که مسیح الوهیت دارد، نهایتاً دلالت بر تثنیه دارد، نه تثلیث.

[۲۰]. از شهرهای آسیای صغیر، واقع در کشور ترکیه ی کنونی.

[۲۱]. و. م. میلر، تاریخ کلیسای قدیم، ص ۲۴۰

[۲۲]. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج ۳، ص ۷۶۹؛ و جوان اگریدی، مسیحیت و بدعت ها، ص ۱۵۰

[۲۳]. آرل کرنر، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص ۱۰۶ ـ ۱۰۷

[۲۴]. پطرس فرماج، ایضاح التعلیم المسیحی، ص ۲۰؛ و تاریخ کلیسای قدیم، ص ۲۴۴

[۲۵]. Montgomery Watt, Islam and christianity Today, P. ۴۹

[۲۶]. و. م. میلر، تفسیر انجیل یوحنا، ص ۲

[۲۷]. تاریخ تمدن، ج ۳، ص ۷۷۰

[۲۸]. ایضاح التعلیم المسیحی، ص ۲۴؛ به نقل از: محمد رضا زیبایی نژاد، در آمدی بر تاریخ و کلام مسیحیت، ص ۱۳۸

[۲۹]. رابرت ویر، جهان مذهبی، ص ۷۳۳

[۳۰]. در مورد خردستیزی آموزه ی تثلیث، ر.ک: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، درآمدی بر الهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، ص ۲۳۰

[۳۱]. محمد رضا زیبایی نژاد، مسیحیت شناسی مقایسه ای، ص ۳۴۷

[۳۲]. مانند سابلیوس از عالمان مسیحی قرن سوم، ر.ک: جوان اگریدی، مسیحیت و بدعتها، ص ۱۴۴

[۳۳]. مانند تثنیه، ۴: ۳۵ و ۳۹، اول پادشاهان، ۸: ۶۰، اشعیاء، ۴۵: ۵، انجیل مرقس، ۱۲: ۲۹ و ۳۲، انجیل یوحنّا، ۱۷: ۳، اول قرنتیان، ۸: ۴، اول تیموتائوس، ۲: ۵ و...

[۳۴]. پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ج ۵، ص ۳۲۱

[۳۵]. Osiris

[۳۶]. Atis

[۳۷]. Dionosus

[۳۸]. Kyrios

[۳۹]. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج ۳، ص ۶۹۷ و هاشم رضی، تاریخ ادیان، ص ۱۴۰۸

[۴۰]. اقتباس از: جلال الدین آشتیانی، تحقیقی در دین مسیح، ص ۴۷۴ و تاریخ ادیان، ص ۱۴۰۸

[۴۱]. مانند سوره ی توحید: بگو خداوند یکتا و یگانه است. خداوندی که بی نیاز است. هرگز نزاده و زاییده نشده و برای او هیچ شبیه و مانندی نیست.

[۴۲]. مانند: سوره ی مائده، آیه ی ۱۷ و ۱۱۶ و سوره ی توبه، آیه ی ۳۰

[۴۳]. توماس میشل، کلام مسیحی، ص ۷۹

[۴۴]. Montgomery Watt, Islam and Christianity today, P. ۵۰

به نقل از: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، درآمدی بر الهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، ص ۱۳۶

[۴۵]. ترکیب اضافی «کلمة الله» و «روح الله» از نوع «اضافه ی تشریفی» است. چنین اضافه ای در تمامی زبان ها یافت می شود و مراد از آن بیان عظمت و احترام است.

[۴۶]. ر.ک: درآمدی بر الهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، ص ۱۳۶ ـ ۱۳۷

[۴۷]. «کلمة الله» بودن عیسی(علیه السلام) به این معناست که با اراده ی خاص خداوند، و از راهی غیرطبیعی ایجاد شده است. محمد رضا زیبایی نژاد، مسیحیت شناسی مقایسه ای، ص ۳۶۱

[۴۸]. سوره ی آل عمران، آیه ی ۵۹

[۴۹]. درآمدی بر الهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، ص ۱۳۷

[۵۰]. هری اوبسترین ولفسن، فلسفه علم کلام، ص ۳۲۷، با اختصار

[۵۱]. سوره ی نساء، آیه ی ۱۷۱ و سوره ی مائده، آیه ی ۷۳ ـ ۷۵

[۵۲]. سوره ی مائده، آیه ی ۱۷ و ۷۲، سوره ی زخرف، آیه ی ۵۹

[۵۳]. سوره ی مائده، آیه ی ۱۱۶

[۵۴]. سوره ی نساء، آیه ی ۱۷۲، سوره ی آل عمران، آیه ی ۷۹

[۵۵]. سوره ی توبه، آیه ی ۳۱

[۵۶]. جان بی ناس، تاریخ جامع ادیان، ص ۶۸۱