به گزارش خبرگزاری حوزه، یکی از اعمال عید غدیر که در روایات به آن اشاره شده است، نماز عید غدیر است. این نماز دارای ویژگی‌های خاصی همچون اهتمام بزرگان دین در برگزاری آن و به جماعت اقامه شدن آن، می‌باشد. در همین راستا حجت الاسلام و المسلمین میرزاعلی سلیمانی بروجردی محقق، نویسنده و استاد حوزه علمیه قم با تتبع در روایات، کلام بزرگان و تاریخ اسلام موفق به تالیف کتابی ارزشمند با موضوع نماز عید غدیر شده‌اند، هفته نامه افق حوزه به همین مناسبت در گفت و گویی، اهمیت، فضیلت و جایگاه نماز عید غدیر را در فرهنگ و سیره اهلبیت(ع) و علمای شیعه بررسی کرده که در ادامه می‌آید.
* با سلام خدمت شما در ابتدای گفت‌وگو بفرمایید که چگونه شد که شما به تحقیق و تألیف درباره نماز غدیر علاقه‌مند شدید و به این موضوع خاص پرداختید؟
از جمله مسائل مغفول‌مانده روز غدیر، مسئله نماز عید غدیر است. خداوند رحمت کند استادمان مرحوم حضرت آیت‌الله محمدحسن احمدی فقیه یزدی را که در جلسه ای مسئله نماز روز غدیر را ایشان به ذهن ما وارد کردند که همانند عید فطر و عید قربان نمازی دارد که خواندن این نماز به جماعت از صدر اسلام مرسوم بوده است. ما درس ایشان را تقریر کردیم که مفصل و بالغ بر صد صفحه بود. ایشان از بین این صد صفحه این جزوه مختصر را انتخاب کرده و گفتند: این را در بین نمازگزاران پخش کنید. خودشان هم در چند سال آخر عمرشان، این نماز را در شهر یزد به جماعت می‌خواندند و جمعیت بسیار زیادی در این نماز شرکت می‌کردند.
بعد فوتشان بنده بحثی را که ایشان در درس بیان کرده بودند، به‌طور مفصل پیگیری کردم. تقریباً هیچ کتاب فقهی یا روایی وجود ندارد که مبحث نماز روز غدیر در آن مطرح شده باشد و ما ندیده باشیم. بنده تمام اقوال موافقان و مخالفان از قدما تا کنون را جمع‌آوری کردم که تبدیل به یک جلد کتاب حدود ۷۰۰ صفحه‌ای شده که هنوز به چاپ نرسیده است. این کتاب سه فصل دارد که فصل اول شامل ادله جواز خواندن نماز غدیر به جماعت است. در فصل دوم ادله کسانی که قائل به اقامه جماعت این نماز نیستند را پاسخ گفتیم. امیرالمؤمنین"ع" خطبه‌ای در روز عید غدیر داشته‌اند که به خطبه غدیریه امیرالمؤمنین"ع"معروف است که این خطبه و مسائل پیرامون آن در فصل سوم آورده شده است.
* چه‌طور شده است که چنین نمازی اکنون در میان ما شناخته‌شده نیست؟
نماز عید غدیر از نمازهایی است که در صدر اسلام خوانده می‌شده و در طول تاریخ شیعه نیز بسیاری از علما آن را خوانده‌اند؛ اما در دوران وجود نازنین حضرت ولی‌عصر"عج"، حکومت‌ها یا در اختیارمسلمانان نبوده و یا در اختیار رشته مخالف بوده و از طرفی مسئله عید غدیر نیز همانند عیدین فطر و قربان، مسئله مشترکی بین مذاهب مختلف نبوده، لذا عید غدیر و نماز عید غدیر مطرح نشده است.
* مسیری را که شما برای تحقیق در مسئله نماز غدیر طی نمودید، چگونه بوده است؟
بنده از بسیاری از آقایان مراجع که برخی از آن‌ها از دنیا رفته‌اند، مسئله اقامه نماز غدیر به جماعت را استفتاء کردم که پایان کتاب ذکر شده است. بسیاری از علما قائل به جواز اقامه جماعت نماز غدیر هستند؛ از جمله آن‌ها مرحوم آیت‌الله‌العظمی بهجت، آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، آیت‌الله علوی گرگانی، مرحوم آیت‌الله صادقی، آیت‌الله محفوظی، مرحوم آقای علاّمی هشترودی و ... را می‌توانم نام ببرم. نکته جالب بین استفائات پاسخ آیت‌الله صافی بود که با سایر پاسخ‌ها تفاوت داشت. بنده سؤال را این طور طرح نکرده بودم که آیا شما قائل به اقامه جماعت نماز غدیر هستید یا نیستید؛ بلکه حدود بیست منبع را ذکر کرده و گفته بودم: بسم الله الرحمن الرحیم حضرت آیت‌الله ... با توجه به روایت حلبی در کافی و روایات ... که قائل به اقامه جماعت نماز غدیر بودند، نظر شما در این باره چیست؛ یعنی لیستی را در برابر دید مرجع قرار دادم که محل رجوعی برای پاسخ وجود داشته باشد. بحثی در نماز غدیر نیست و حتی اهل سنت هم آن را گفته‌اند، اما اقامه این نماز به جماعت، مورد سؤال بوده است. آیت‌الله صافی در پاسخ مرقوم فرمودند:
بسم الله الرحمن الرحیم
نماز غدیر به کیفیتی که در منابع مذکور در سؤال آمده است، به جماعت مستحب است. این جانب نیز در مجلس مباحثه به‌طور تفصیل از همه جوانب فقهی و با اشاره به بعضی روایات عامّه آن را بحث نموده و نوشته‌ام.
در این بیان آیت‌الله‌العظمی صافی دو نکته وجود دارد. بیشتر استفتائات صحبت از جواز دارند، اما آقای صافی صحبت از استحباب کرده‌اند. ایشان به‌جز منابع روایی، تاریخی و فقهی که در سؤال از منابع شیعی اشاره کرده‌ام، به برخی از منابع عامّه اشاره کرده‌اند که معلوم می‌شود، این مسئله در برخی از کتب عامه نیز وجود دارد و جواز صلاة جماعت غدیر در کتب عامّه نیز موجود است.
هم‌چنین آیت‌الله‌العظمی سیستانی در حاشیه عروه، قائل به جواز صلاة جماعت غدیر هستند.
بعد از فوت حضرت آیت‌الله محمدحسن احمدی فقیه یزدی، اخوی ایشان آیت‌الله محمدحسین احمدی فقیه یزدی، این نماز را در یزد اقامه می‌کردند که همراه ایشان خدمت آیت‌الله صافی رفتیم. ایشان به روایتی در مصباح المتهجّد اشاره کردند. شیخ طوسی در مصباح که از جمله منابع ماست، در اعمال روز عید غدیر خطبه‌ای از امیرالمؤمنین"ع" نقل کرده و می‌فرمایند در آخرین سال خلافت امیرالمؤمنین"ع" که آخرین سال عمر ایشان است، روز عید غدیر و روز جمعه یکی شد و حضرت نماز جمعه را ترک و به‌جای آن نماز عید غدیر را به جماعت خواندند. می‌فرمایند: «جعل صلاة جمعه صلاة عیده» و بعد از نماز خطبه‌ای خوانده که شیخ متن آ ن را نقل میکند که معروف به خطبه غدیریه امیرالمؤمنین"ع" است. بنده این خطبه را برای اولین بار ترجمه کردم و سند آن را برای اولین بار بررسی کردم و همراه متن اصلی به‌صورت کتابی جداگانه به چاپ رساندم. خطبه پیامبر اکرم"ص" در روز عید غدیر بارها مطرح و ترجمه شده، اما تا به حال کسی به خطبه غدیریه صاحب غدیر توجه نکرده است.
* منابع و سیر تاریخی نماز جماعت غدیر چگونه بوده است؟
آیت‌الله‌العظمی وحید بهبهانی"ره" در «مصابیح الظلام» در دو جا نقل میکند که شیخ مفید در بطن شهر بغداد بآلاف و اولوف این نماز را اقامه کرده است. می‌دانیم که بغداد شهر شیعه‌نشین نیست؛ البته شیخ مفید شیخ‌الاسلام بوده است و اهل سنت نیز تابع ایشان بوده‌اند. معلوم است نباید همه کسانی که در این نماز شرکت کرده‌اند، شیعه بوده باشند. شیخ مفید در قرن پنجم می‌زیسته است. ایشان با جمعیت آلاف و اولوف من الناس؛ یعنی هزار هزار نفر این نماز را اقامه کرده‌اند. این جمعیت در آن عصر چه‌طور اجتماع کرده‌اند و چه اتفاقی رخ داده بوده است. شیخ در حاشیه شهر حضور داشته‌اند، اما برای اقامه نماز به مرکز شهر رفته‌اند. با توجه به این نکات بهبهانی، آیت‌الله‌العظمی وحید در مصابیح نقل میکند: سنت جماعت در نماز غدیر در ردیف بسیاری از اعمال دیگر، از مطالبی شمرده شده که خلیفه دوم و دیگر خلفای اموی و عباسی در سدد از بین بردن آن بوده‌اند؛ اما بعدها اقامه آن توسط علما و شیعیان تا جایی شهرت پیدا کرد که مردان؛ بلکه زنان عامه و حتی کودکان و اطفال آنان نماز را از عقاید شیعه می‌شمردند.
اما سرمنشأ این صلاة را از کدام منابع ذکر کردیم" شیخ مفید در مقنعه صفحه ۲۰۳ در مورد روز غدیر این‌طور بیان می‌کنند که برای رسول‌الله"ص" از جهاز شترها منبری آماده کردند که ایشان روی آن برود. رسول خدا ینادی بصلاة الجامعة؛ ایشان اعلام کردند: همه جمع شوند تا نماز جماعت بخوانیم و اجتمع سائر من کان معه من الحاجّ... فصلّی رکعتین ثم رقی المنبر، ایشان دو رکعت نماز خواندند و بعد به منبری که از جهاز شترها آماده شده بود، رفتند و خطبه غدیریه را ایراد کردند. برخی در کتب فقهی به این روایت ایراد کردند که در فصل دوم کتاب به این ایرادات پاسخ داده‌ایم. یک مورد از اشکالات این است که می‌گویند: منظور از ینادی بصلاة الجامعة اقامه نماز جماعت نیست، بلکه جمع شدن مردم است؛ مانند اوقاتی که حضرت برای کارهای مهم دستور اذان می‌دادند. اگر فقط همین عبارت بود، شاید این برداشت را می‌پذیرفتیم؛ اما در ادامه می‌فرمایند: فصلّی رکعتین؛ ثم رقی منبر؛ بنابراین چنین عبارتی قابل برداشت نیست. این عبارت شیخ مفید قدیمی‌ترین منبع برای نماز غدیر است.
بعد از ایشان ابوالصّلاح همین داستان را در الکافی فی‌الفقه صفحه ۱۶۰ نقل کرده است. ایشان می‌فرماید: و من وکید السنة الاقتداء برسول الله صلی الله علیه و آله فی یوم‌الغدیر و هو الثامن عشر من ذی‌الحجة بالخروج الی ظاهر المصر و عقد الصلاة قبل أن تزول الشمس بنصف ساعة بمن تتکامل له صفات إمام الجماعة برکعتین ... و یقتدی به المؤتمون، فإذا سلم دعا [بدعاء] هذا الیوم، میگوید پیامبر اکرم"ص" نماز خوانده، منبر رفته و خطبه خوانده است. شیخ مفید متوفای ۴۱۲ و ابوالصّلاح متوفای ۴۴۷ هجری است؛ یعنی از اوایل قرن پنجم در کتب فقهی در مورد صلاة غدیر تصریح شده است؛ اما تا قرن پنجم هیچ خبری از این مسئله نیست و علّت نیز کاملاً آشکار است؛ چرا که تقریباً تمام ممالک، سنّی‌نشین بوده‌اند و شیعیان از اوایل قرن چهارم در ایران پیشرفت کردند.
در «جامع‌الخلاف والوفاق» عالم بزرگ علی‌بن محمد قمی متوفای ۴۵۰ همین مطلب را دارد و می‌فرماید: یستحب أن یصلّی جماعة؛ علامه حلی متوفای۷۲۶ در سه کتابش این بحث را مطرح میکند. ایشان در «قوائدالاحکام، تذکرةالفقها و مختلف‌الشیعه» این بحث را مطرح کرده است. پسر ایشان ابن‌حلّی فخرالدین در رساله فخریه خود این بحث را مطرح و استحباب آن را عنوان میکند.
بعد از ایشان مرحوم محقق کرکی متوفای ۹۴۰، قرن دهم که مشهور به محقق ثانی است، این مسئله را در رسائلش بیان کرده است. علامه حلّی در معالم‌الدین فی فقه آل‌یاسین، این مسئله را بیان کرده است. هم‌چنین مرحوم شهید ثانی در روض‌الجنان فی شرح ارشاد الاذهان نیز این مسئله را مطرح کرده است. محقق اردبیلی، شخصیت زاهدی که مشهور به احتیاطات است، در مجموع الفائدة والبرهان، برهان آورده و قائل به جواز شده است. مرحوم علامه سیدمحمد عاملی در مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام این مسئله را بیان کرده است.
برخی از آقایان متأخرین می‌گویند:رساله عملی نوشتن لازم نیست و رساله جامع عباسی شیخ بهایی تمام چیزهایی را که ما به آن نیاز داریم، در بر دارد. این کتاب فقهی نبوده و فتوایی و در دسترس عموم مردم است که این مسئله را مطرح کرده است.
از قرن پنجم علما به‌طور منظم نسبت به این مسئله فتوا داده‌اند. فاضل هندی در کشف‌اللسان و آیت‌الله وحید بهبهانی در مصابیح‌الظلام این مسئله را مطرح کرده‌اند. مرحوم علامه سیدمحمدجواد عاملی در مفتاح‌الکرامة، آل‌عصفور در سدادالعباد، و متأخر از همه این‌ها مرحوم محدّث نوری در خاتمه مستدرک این مسئله را بیان می‌کنند. بعد هم حاج آقا رضای همدانی که شخصیت جامعی دارند و فقیه بزرگی هستند، این مسئله را در مصباح‌الفقیه مطرح کرده است. ایشان این کتاب را بسیار روان نوشته و وقتی این کتاب را به صاحب کفایه مرحوم آخوند خراسانی داده بود، بسیار خوشش آمده بود که چه‌قدر این کتاب یک دور کامل فقه را ساده نوشته است.
صاحب عروةالوثقی در دو جا بحث صلاة جماعت غدیر را دارد. در یک مورد اشکال کرده و در دیگری می‌پذیرد و نویسندگان حواشی عروه، قائل به جواز شده‌اند. مرحوم شیخ عبدالهادی شیرازی از جمله آن‌هاست. ایشان در مسائل اجتماعی یا فقهی انسان بسیار محتاطی بوده و به راحتی به‌قطع چیزی را بیان نکرده و فتوا نمی‌داده است. ایشان در حاشیه می‌نویسد ... مشروطیّتها فیها.
مرحوم کاشف‌الغطاء، آشیخ محمدتقی مجلسی، مرحوم آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی، آیت‌الله‌العظمی سیستانی، آشیخ علی‌پناه اشتهاردی، آشیخ ابوطالب تجلیل تبریزی و... نیز، این مسئله را عنوان کرده‌اند. مرحوم آیت‌الله آقا ضیاء عراقی هم در تبصره و هم در حاشیه عروه، جواز صلاة عید غدیر به جماعت را بیان می‌کنند. ایشان در تبصره به‌جز این‌که قائل است، داستان شیخ مفید را نیز نقل میکند و به جای تعبیر آلاف و اولوف، تعبیر بألف ألف آورده است. در کتاب الفقه؛ این مسئله نیز مطرح شده و قائل به جواز شده است و تنها فتوا نداده است. مرحوم آسید صادق روحانی در فقه‌الصادق قائل به جواز است و مرحوم آیت‌الله‌العظمی بهجت، مانند جامع عباسی شیخ بهایی، این مطلب را در رساله عملیه آورده است. ایشان می‌فرماید: نمازهای مستحبی را نمی‌توانیم به جماعت بخوانیم؛ ولی خواندن نماز عید فطر و قربان در زمان امام به جماعت مستحب است؛ در صورتی که شروط وجوب، موجود نباشد. و هم‌چنین خواندن نماز استسقاء که برای طلب باران می‌خوانند، نیز به‌جماعت است و بعید نیست، استحباب جماعت در نماز عید غدیر که به امید مطلوبیّت خوانده شود.
* استدلال‌های فقهی در باب نماز جماعت غدیر چیست؟
در کتب فقهی گاهی به روایت شیخ مفید در مقنعه و گاهی به روایت شیخ طوسی در مصباح استدلال شده است که مهم‌ترین دلیل ما همین دو روایت است. شیخ مفید در مقنعه میگوید: وجود نازنین پیامبر اکرم"ص" در روز عید غدیر دستور دادند که به صلاة جامعة فریاد بزنند که عقبی‌ها برسند و جلویی‌ها برگردند. در روایت دیگر، شیخ طوسی در مصباح المتهجّد میگوید: امیرالمؤمنین"ع" در آخرین سال حکومتش که روز جمعه و روز عید غدیر برابر شد، صلاة جمعه را که در زمان حیات امام معصوم"ع" واجب است، ترک و به‌جای آن نماز عید غدیر را خواندند.
اما شهید ثانی در لمعه به‌جز استدلال به روایت برای اثبات این مسئله بیان شیرینی دارد و میگوید: «و لعل مأخذه شرعیتها فی صلاة العید و أنه عید» (اللمعه (محشی کلانتر) ج۱، ص ۷۹۱)؛ برای شرطیت جماعت در نماز عید غدیر همین اندازه کافی است که عید غدیر عید است. می‌فرمایند با روایات کاری نداریم؛ اما همین که این نماز عید است، پس به جماعت خوانده شود. می‌دانیم عید غدیر «أفضل اعیاد امّتی» گفته شده است. شهید ثانی میگوید: وقتی عیدی مثل فطر و قربان که درجه آ ن‌ها از عید غدیر پایین‌تر است، جماعت در نماز آن‌ها جایز است، چه‌طور در افضل اعیاد جایز نباشد" نصّ روایات ما این است که چهار عید داریم، فطر، قربان، غدیر و جمعه. در فطر و قربان و جمعه جواز جماعت موجود است؛ چرا در غدیر موجود نباشد؛ لذا شهید ثانی میگوید: اگر «جماعت فی صلاة العید» و «انّه عید»، این سخنی است که ایشان اضافه کرده است که به‌قول منطقیّون شکل اول منطق را برای اثبات جماعت مطرح کرده است. بحث‌های تخصصی راجع به این روایات در این کتاب انجام شده است. در تمام اقوال و روایات، بحث‌های سندی انجام داده‌ام.
* آیا مخالفتی هم از سوی علما با نماز جماعت عید غدیر صورت گرفته است؟
مهم‌ترین ایرادکننده در متقدمین و متأخرین که محکم ایستاده مرحوم آیت‌الله‌العظمی خوئی است؛ البته این مسئله از تقریرات شهید آشیخ مرتضی بروجردی و مرحوم شهید آیت‌الله شیخ علی غروی تبریزی از درس مرحوم آیت‌الله‌العظمی خوئی به‌دست ما رسیده که ایشان ادله‌ای دارد و در فصل دوم کتاب ادله ایشان را نقد کرده‌ایم.
* سیره علماء و فقهای عصر حاضر در برگزاری نماز غدیر چگونه بوده است؟
در سال‌های اخیر به‌جز مرحوم آقای احمدی فقیه و اخوی محترمشان که هر دو حق استادی بر گردن بنده دارند، افراد دیگری نیز این نماز را خوانده‌اند. در انتهای کتاب، فهرستی از جواز جماعت نماز غدیر آورده‌ام. حضرت آیت‌الله مقتدایی در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ در مسجد جامع طالقان این نماز را به جماعت خواند. یکی از روحانیون هندی به‌نام آقای انصاری دبیر احمدی در لکنهو هند، نزدیک به ده سال است که این نماز را در روز عید غدیر به‌جماعت می‌خوانند.
۱۲:۱۴ - ۱۴۰۱/۰۴/۲۱