به گزارش خبرگزاری «حوزه» معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در شماره 167 کتاب «ره توشه راهیان نور» به مناسبت ماه رمضان 1440 به ارائه مقالات در موضوعات گوناگون پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.
* راههای پیشگیری از نیازهای غیرواقعی اقتصادی
- مدیریت مصرف و راهکارهای ارتقایِ آن
اشاره
مدیریت مصرف، مجموعۀ روشها و اقداماتی است که در راستای بهینهسازی مصرف و استفادۀ صحیح از امکانات موجود، به کار گرفته میشود که با توجه به افزایش جمعیت جهانی و محدودیت منابع طبیعی، ضرورت مدیریت مصرف و ارتقای آن بیش از پیش، مورد توجه و کنکاش علمی قرار گرفته است.
در منابع اسلامی نیز از مدیریت مصرف، به تدبیر معیشت تعبیر و اهمیت این مطلب تا جایی است که از آن، به تمامی سرمایۀ انسان یاد شده است. بدین معنا که با وجود ثروت و توانگری فراوان، چنانچه فرد واجد مدیریت مصرف نباشد، تهیدست و فقیر محسوب خواهد شد.
- ضرورت ارتقای مدیریت مصرف
مصرف بیرویۀ فرآوردههای نفتی تجدیدناپذیر، بهویژه بنزین، مواد پلاستیکی یکبار مصرف و... که خسارات هنگفتی را از لحاظ هدر رفت سرمایۀ ملی و مشکلات فراوان زیست محیطی و بهداشتی را ایجاد میکند. مصرف بیرویه منابع طبیعی تجدیدپذیر مانند آب (سرانۀ آب در ایران، 2 برابر میزان مصرف جهانی است)، جنگلها، مراتع که مصرف غیر منطقی و نامعقول آن نیز سبب نابودی و حتی عدم بازگشت خواهد شد، نیز جای بسی تأمل دارد و از آنجا که منابع طبیعی سرمایهای است که آیندگان نیز میبایست از آن بهرهمند باشند، بدون شک تصاحب و حیف و میل این نعمات و عدم توجه به نیاز آیندگان، ظالمانهترین و تجاوزکارانهترین ظلمها به حساب آمده و تلاش در جهت ارتقای مصرف بهینه که سبب حفظ بیش از پیش منابع طبیعی-است، از ضروریترین نیازها به حساب میآید.
در شرایطی که بسیاری از کشورها با فقر شدید غذایی روبهرو بوده و روزانه حدود ۲۲ هزار کودک در جهان بر اثر گرسنگی و سوءتغذیه جان خود را از دست میدهند، آمار تکاندهندۀ میزان دور ریز مواد غذایی در کشور ما و هدر رفتن سالانه 35 میلیون تن مواد غذایی در ایران، بر اساس آمار فائو قابل تأمل است!!!
همچنین آمارها حاکی از آن است که در کشور ما عدم مصرف کافی مواد مورد نیاز بدن، مانند میوه و سبزی، شیر، ماهی، تخممرغ، روغن زیتون و گوشت، بسیار پایینتر از میزان استانداردهای جهانی بوده و ۸۰ درصد مردم ایران کمبود ویتامین دارند.
بالعکس در سرانۀ مصرف خوراکی های مضر، مانند روغن، شکر، نوشابه و نمک که آسیبرسانهای قوی بیماریزا در بدن به شمار می آیند، ایران گوی سبقت را از جهانیان ربوده و متحمل شیوع بیماریهای صعبالعلاج و هزینههای گزاف درمانی شده است. به دلیل این سبک زندگی، سرانۀ مصرف دارو در ایران سه برابر مصرف جهانی است. بنابراین ضرورت مدیریت مصرف و ارتقای آن در جامعه، امری لازم و ضروری است.
گذشته از آنچه بیان شد، در شرایط کنونی و با توجه به فشارهای اقتصادی وارده از سوی دشمنان و تحریمهای ظالمانۀ ایشان علیه ملت ایران، در صورت عدم مدیریت صحیح و تمسک به آموزههای دینی و پرهیز از هر گونه افراط و تفریط در این زمینه، شاهد لزوم واردات کالاهای ضروری و غیر ضروری و بسیاری مواقع ورود فرهنگ بیگانگان و چه بسا غیر اسلامی خواهیم بود.
- راهکارهای ارتقایِ مدیریت مصرف
1. فرهنگ سازی و آموزش بر اساس آموزه های دینی
بهرهمندی از نعمتهای الهی و مصرف صحیح آن، از مسائل مورد تأکید قرآن کریم بوده که هدف از آن نیز رسیدن به رشد و تعالی و دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی است. قرآن کریم در موضوع مصرف و هزینه کرد، از سویی مؤمنان را از «اسراف» و «تبذیر» ـ که نوعی اسراف است ـ بر حذر می دارد و از سوی دیگر از «بخل» یا «خست» ـ یعنی تفریط در مصرف و هزینه ـ نهی میکند.
نگاه اسلام به تقدیر معیشت و شیوۀ زندگی، تنها در بردارندۀ عوامل مادی نبوده و بسیاری از عوامل غیر مادی نیز مورد توجه ویژه قرار گرفته و والاترین هدف اقتصادی اسلام، دستیابی به آرامش است؛ نه مانند دیگر مکاتب بشری، رسیدن به آسایش.
بنابراین توجه اسلام به اقتصاد و به ویژه در زمینه مدیریت مصرف (تقدیر معیشت)، تنها به دخل و خرج معطوف نبوده و بسیاری از مسائل مافوق مادی چون صلۀ رحم، بیداری بین الطلوعین و شکرگزاری... را نیز در توسعۀ رزق مادی و معنوی مؤثر دانسته و در این زمینه، نگرش بسیار گسترده تری دارد. بیتردید لازمۀ عمل به این دستورات، آگاهی از تمامی فرامین در زمینۀ مصرف است؛ نه صرف توجه به احکام صادره نسبت به اسراف. به عنوان نمونه پیامبر (ص) فرمود: «صِلَۀُ الرَّحِمِ تَزیدُ فی الْعُمُرِ و تَنْفی الْفَقْرَ»: «صله رحم عمر را زیاد و تنگدستی را از بین میبرد».
یکی از مهمترین نیازهای جامعۀ امروز در زمینۀ مدیریت مصرف و ارتقای آن، بسترسازی مناسب در جهت آموزش در تمامی ابعاد و ایجاد دغدغۀ یادگیری آموزههای دینی در تمامی اقشار جامعه است؛ چرا که در اکثر مواقع، زمانی که از مدیریت مصرف سخن به میان میآید، بلافاصله واژۀ کم مصرف کردن در اذهان نقش میبندد، در حالی که هدف از مدیریت مصرف، استفادۀ بهینه و بهجا از امکانات موجود است. با مدیریت مصرف صحیح و ارتقای آن در سطح فردی و اجتماعی، بسیاری از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و... از جامعه ریشهکن خواهد شد.
2. ترویج سیره پیشوایان دین
یکی از مؤثرترین و کارآمدترین روشهای تربیتی، الگوبرداری است که نقش کلیدی را در شکلدهی رفتار و یادگیری ایفا میکند. بر همین اساس نیز در قرآن کریم از پیامبر اکرم (ص) به اسوۀ حسنه تعبیر شده است. سیری در سیره و روش نبی مکرم اسلام (ص) و ائمۀ هدی (ع)، بیانگر این مطلب است که ایشان استفادۀ صحیح و به جا از تمامی امکانات را مورد توجه ویژۀ خود قرار داده و این شیوه را در زندگانی خویش نیز به کار می گرفتند.
سوءبرداشتهای فراوانی از سیره عملی و روش زندگی ائمه (ع) در بین عموم رایج است که از عدم آگاهی جامع به تمام رفتارهای ایشان، نشأت گرفته و تنها بعد سادهزیستی بدون رعایت مقتضیات زمان و پرهیز از اسراف به صورت توأمان، نظرها را به خود جلب کرده است؛ در حالی که رویکرد صحیح، مقتضی نگرشی جامع به رفتار ایشان در زمینۀ مصرف است.برای نمونه مراعات مقتضیات زمان در پوشیدن لباس، یکی از مواردی است که به بارها در سیرۀ ائمه (ع) نقل شده است. چنانکه در روایتی آمده است: على بن الحسین (ع) در زمستان جُبّه، ردا و کلاه خز مىپوشید و پس از پایان زمستان ردا را میفروخت و بهایش را صدقه میداد. آنگاه میفرمود: «مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ». این بدان معنی است که پوشیدن لباس خوب برای حفظ سلامتی نه تنها مذموم نبوده؛ بلکه در راستای حفظ سلامتی، امری پسندیده تلقی میشود.
امام صادق (ع) نیز ضمن استفاده از لباسهای خوب و ارزشمند و متناسب از جهت کیفیت (جهت رعایت مقتضیات زمان) در راستای مدیریت مصرف، فرسوده کردن و استفادۀ نابجا از لباس مهمانی، آبروداری، پُز دادن و کلاس گذاشتن را از مصادیق اسراف بر میشمردند.
در زمینه خوراک نیز تشویق افراد برای مصرف بهینه و جلوگیری از اسراف، در روایات به وفور یافت میشود تا جایی که حتی ریزماندههای غذای سفره نیز از چشم ایشان دور نمانده است. امیرمؤمنان (ع) در اینباره میفرماید: «خوردن خردههای درون سفره، فقر را میبرد و فرزند را زیاد میکند و درد ذاتُ الْجَنْب را میزداید. هر کس تکه نانی بیابد و بخورد، یک حسنه دارد و اگر آلوده باشد و آن را بشوید و بخورد، 70 حسنه دارد». در روایت دیگری امام صادق (ع) میفرماید: «اسراف آن است که انسان مالش را از بین ببرد و به بدنش صدمه بزند».
بنابراین روی آوردن به مواد غذایی ناسالم، با وجود اینکه هزینۀ کمتری دارد، اسراف به حساب میآید. متاسفانه در این زمینه نگاه خلاف و نادرست در مورد سیرۀ زندگی اهلبیت (ع) رایج بوده و از این رو تبیین نگرش جامع ائمه (ع) به مصرف و مدیریت آن، از ضروریات اصلاح الگوی مصرف و ارتقای آن به حساب آمده و بسیاری از مشکلات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... جامعه بدین وسیله مرتفع خواهد شد.
3. سیره عالمان دینی
در کنار توجه به سیره و روش زندگی اهلبیت (ع) به عنوان الگویی تام و غیر قابل مقایسه با دیگران، توجه به زندگی عالمان دینی به عنوان بهترین رهپویان سیرۀ پیشوایان معصوم (ع)، حائز اهمیت است که در اینجا تنها به ذکر یک نمونه از آن اکتفا میشود:
درباره سیره عالم ربانی آیتالله مدرس (ره) آوردهاند: این عالم بسیار مقید به مصرف تولیدات داخلی و حمایت از تولیدکنندگان داخلی بودند. به ایشان ایراد میگیرند که چرا عبای کرباسی (نوعی پارچه درشت بافت و سنگین) میپوشید و عبای بهتری استفاده نمیکنید. ایشان میگوید: هر زمانی که ایرانی عبای بهتری درست کرد، من از همان عبا استفاده میکنم. ایشان دیدگاهی اقتصادی داشتند که باید پایبند به قدرت اقتصادی خودمان باشیم و به هیچ عنوان به بیگانگان وابسته نباشیم.
فرزند آیت الله مرعشی نجفی (ره) نقل می کند:
یکی ازخصوصیات آیت الله العظمی مرعشی نجفی این بود که هیچ وقت از لباس های خارجی استفاده نکرد وحتی موقعی که خیاط می خواست از دکمه خارجی برای لباس وی، استفاده کند، آقا اجازه نداد. حتی خیاط آمد و به ایشان گفت: آقا دکمه از خارج می آید و برای قبا ناچاریم از آن استفاده کنیم، ایشان اجازه ندادند و مدتی در این فکر بودند که چه بکنند، بعد یک نفر گفت بعضی از خانم ها در خانه از قیطان هایی که به لب عبا می دوزند، شبیه دگمه درست می کنند و شما می توانید این را به خیاط بدهید و از همین قیطان هایی که در داخل تولید می شد استفاده می کردند.
این موضوع در شرایط جامعه ما خیلی کاربرد دارد. باید تلاش کنیم که در استفاده از کالای ایرانی پیرو ایشان باشیم و تولیدکنندگان نیز باید بکوشند کالاهای خوب و با کیفیتی را به مردم عرضه کنند.
4. توجه به عواقب دنیوی و اخروی سوءمصرف
از دیگر راهکارها، توجه به پیامدهای منفی و آثار زیانبار مصرف نادرست و غیر بهینه است. قرآن کریم دلیل هلاکت اقوامی چون ثمود، لوط، فرعون و فرعونیان را کفران نعمت و عدم استفادۀ صحیح از نعمتها و اسراف بر شمرده و نابودی قوم ثمود را به دلیل عدم عاقبتاندیشی و بیمناک بودن از اعمال خویش بیان داشته و به اسرافپیشگان، وعدۀ هلاکت داده است.
بدون تردید تدبر و تعقل به عواقب سوءمصرف، یکی از کارآمدترین روشها در راستای اصلاح الگوی مصرف به شمار میآید. امیر بیان علی (ع) نتیجه سوء تدبیر را از بین رفتن مال و نابودی و هلاکت می داند.
بنابراین بسیاری از مشکلات معیشتی و اقتصادی جامعۀ ما نیز در نتیجۀ سوءمصرف و تدبیر بوده و در صورت مصرف صحیح، بسیاری از مشکلات اقتصادی ریشهکن خواهد شد؛ به عنوان مثال، آمار حاکی از آن است که تنها در مصرف گندم در سال، حدود 11میلیون تن گندم در کشور تولید میشود که 3 میلیون تن آن به ضایعات نان تبدیل میشود!!!
امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) چنین نقل میکند:
«دانیال نبی (ع) با دادن قرص نانی به صاحب یک کشتی، از او خواست تا وی را سوار کشتی کند. صاحب کشتی، نان را پرتاب کرد و گفت: «نان به چه کار من میآید؟ نان آن قدر فراوان است که زیر پا لگدمال میشود.» وقتی دانیال (ع)، این امر را مشاهده کرد، دست دعا به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! نان را گرامی بدار؛ دیدی که این بنده با نان چه کرد؟». بر اثر این دعا خداوند متعال به آسمان فرمان داد که باران نبارد و به زمین نیز وحی کرد که مانند سفال خشکیده شود. قحطی فرا رسید تا آنجا که مردم به جان یکدیگر افتادند تا همدیگر را بخورند. دو زن که هر دو فرزند کوچک داشتند، با یکدیگر قرار گذاشتند که روز اوّل یکی از بچهها و روز دوم، بچۀ دیگری را بخورند. چون کودک اوّل را خوردند و نوبت به دومی رسید، مادرش امتناع کرد. آن دو نزد دانیال نبی (ع) رفتند و ایشان با شنیدن این ماجرا گفت: «یعنی امر گرسنگی شما به اینجا رسیده که کودکان خود را می خورید؟».
آنچه از این روایت به دست میآید اینکه بیحرمتی به نان و اسراف، امری ناپسند و حرام در ادیان گذشته نیز بوده و به دین اسلام اختصاص ندارد. اما اینکه آیا با گناه یک نفر، قومی مورد عذاب قرار گرفتند یا به عذاب الهی از این روست این عمل مزبور در میان آن قوم شایع و معمول بوده و یا اینکه نهی از منکر و نیز امر به معروف در میان ایشان متداول نبوده؛ چنانکه در این روایت اعتراضی از دیگران نسبت به آنچه صاحب کشتی انجام داده است، نقل نگردید.
علاوه بر عواقب دنیوی، استفاده نادرست از نعمات و بیهوده بر باد دادن آنها، سبب خشم و غضب خداوند متعال بوده و عذاب پایدار و شدید در آخرت را در پی خواهد داشت.
5. مبارزه با الگو های بیگانگان
از دیگر راهکارهای ارتقایِ مدیریت مصرف، توجه به این نکته است که دشمنان تلاش میکنند با روشهایی، ملتها را به زانو در آورند و طعم شکست را به ایشان بچشانند. یکی از این روشها، عبارت است از الگودهی غلط در نحوۀ مصرف و اگر ملتی قصد دارد تا دشمنان را در اتخاذ این روش و تاکتیک ناکام گذارند، باید در این زمینه با آنها مبارزه کرده و الگوهای غلط ایشان را نپذیرد. در روایات اهلبیت (ع) نیز به این نحوه مبارزه توجه شده است؛ روایت زیر یکی از این نمونههاست:
امام باقر (ع) میفرماید: «أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَنْ قُلْ لِقَوْمِکَ لَا یَلْبَسُوا لِبَاسَ أَعْدَائِی وَ لَا یَطْعَمُوا طَعَامَ أَعْدَائِی وَ لَا یُشَاکِلُوا بِمَشَاکِلِ أَعْدَائِی فَیَکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا هُمْ أَعْدَائِی»: «خداوند به یکى از پیامبران وحى فرمود که به قوم خود بگو: لباس دشمنان مرا نپوشید و خوراک دشمنان مرا نخورید، خود را به شکل و شمایل دشمنان من در نیاورید که در این صورت، شما نیز همچون آنها، دشمن من خواهید بود».
در حال حاضر کشورهای اسلامی که واجد یکی از درخشانترین زمینههای فرهنگی و معنوی در جهان هستند و از تعالیم و باورهای زنده، پویا و رهاییبخشِ اسلام برخوردارند، در معرض بیشترین حملات تبلیغاتی فرهنگی دشمنان قرار گرفتهاند. موقعیت محوری جهان اسلام در قلب قارۀ آسیا و نیز مالکیت آنها بر بخش مهمّی از منابع حیاتی و استراتژیک قدرت، یعنی «انرژی» باعث شده است قدرتها و بازیگران اصلی نظام بینالملل دچار نگرانی و تشویش جدّی شوند. بر اساس همین درک از شرایط موجود و آتی، کانون قدرت مسلمانان را که عبارت از منابع فرهنگی و باورهای اعتقادی ایشان است، در کانون توجه و تهدیدهای خود قرار دادهاند.
تلاشهای دشمنان انقلاب اسلامی برای کمرنگ نمودن فرهنگ متعالی اسلامی از یک سو و سوءمدیریت و عدم برنامهریزی صحیح در راستای رواج فرهنگ غنی دینی و از خودباختگی فرهنگی از سوی دیگر، سبب شده که صفات نیکوی اخلاقی و روحیۀ قناعت و کار و تلاش در جامعه رو به افول باشد. بدون شک تنها با چنگ زدن به ریسمان محکم الهی و تمسک به آموزههای اخلاقی و دینی، میتوان از این گرداب نجات پیدا کرد.
هجوم تبلیغات رسانهای، به ویژه در دنیای مجازی و ترویج فرهنگ مصرفگرایانه و ضد اسلامی، سبب شده که روحیۀ تفاخر، اسراف، تجملگرایی، چشم و همچشمی که خود سرآغاز انواع مشکلات روانی و رفتاری و اختلافات خانوادگی خواهد بود، رواج یابد. از آنجا که این سیاست در اکثر مواقع از سوی ابرقدرتها و در راستای تحت سلطه قرار دادن کشورهای اسلامی اعمال میشود، جامعۀ ما نیز که از این قاعده مستثنی نیست، روز به روز از فرهنگ غنی و تعالیم دینی بیشتر فاصله گرفته و به بازار مصرفی وسائل لوکس و غیرضروری این کشورها مبدل شده است. این نوع نگرش و تقلید کورکورانه، سبب شده که بسیاری از سنتهای نیکو مانند ازدواج و تشکیل خانواده با موانع دست و پا گیر روبهرو شده و زمینه برای اشاعۀ بسیاری از بزهکاریها و آسیبهای اجتماعی فراهم شود. ضمن آنکه این رویکرد منجر به وارد آمدن خدشه به استقلال و هویت سیاسی و فرهنگی کشور که ثمرۀ خون هزاران شهید و جانبازی و فداکاری بسیاری از ایثارگران است، خواهد بود.
متأسفانه رسانۀ ملی نیز در اشاعۀ فرهنگ مصرفگرایی به چند صورت ایفای نقش میکند، از یک سو تبلیغات پر زرق و برق که بینندگان را به مصرفگرایی سوق میدهد و از سوی دیگر ارائۀ الگوهای زندگی تجملگرایانه در بسیاری از فیلمها، سریالهاو برنامههای تلویزیونی و عدم اهتمام لازم در راستای برنامهسازی هدفمند در زمینۀ مدیریت صحیح مصرف و نیز عدم مطرح نمودن الگوهای تربیتی متناسب در این زمینه، سبب شده که رسانهها، به ویژه تلویزیون، کارآیی لازم در زمینۀ اشاعۀ فرهنگ مصرف بهینه را از دست بدهند. چه زیبا گفت سعدی، شاعر شیرین سخن پارسی زبان که:
دامن آلوده اگر خود همه حکمت گوید // به سخن گفتن زیباش بَدان بِه نشوند