به گزارش خبرگزاری «حوزه»،آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی طی مقاله ای به ضرورت‌های تبیین رابطه میان دین و هنر می‌پردازد. رواج سکولاریسم در زمان پهلوی و امتداد آن در هنر، علل محرومیت از ظرفیت‌های هنر و مراحل تحقیقات بنیادین در هنر از موضوعات مورد بحث در این مقاله است که در چهار شماره تقدیم نگاه شما خواهد شد.
- بخش سوم
ویژگی‌ها و مراحل تحقیقات بنیادین در عرصه هنری
بنده تخصصی در مسایل هنری ندارم و تنها فهرست‌وار چند جمله‌ای درخصوص مطالعات بنیادی که باید در این زمینه انجام گیرد عرض می‌کنم. إن‌شاءالله در بین شما محققان و پژوهشگران صاحب فکر و اندیشه و سلیقه مستقیم و علاقه‌مند به اسلام و انقلاب هستند که میتوانند این مسائل را دنبال کنند. البته نباید عجله کرد. اینگونه تحقیقات از جمله تحقیقات بنیادی است و ممکن است ده‌ها سال طول بکشد تا به ثمر نهایی برسد.
تعریف هنر و تبیین رابطه آن با زیبایی
در این تحقیق باید ابتدا اصطلاح هنر را تعریف کرد. هنر در اصطلاح رایج، ارتباط مستقیمی با زیبایی دارد. البته این اصطلاح عام هنر نیست. اصطلاح عام هنر شامل هرگونه تصرفی در امور طبیعی میشود که امکان استفاده بهتر را فراهم کند. این اصطلاح شامل صنعت هم میشود. اولین مرکز علمی که برای پیشرفت در ایران تأسیس شد دارالفنون نام داشت. ترجمه امروزی فارسی دارالفنون، هنرستان است. معادل عربی هنر، واژه «فن» است و فنون به معنای هنرها است. در زمان امیرکبیر دارالفنون به‌جای چیزی که امروز دانشگاه نام دارد تأسیس شد. گرچه معنای دارالفنون، هنرستان است، اما حقیقت این بود که در آن‌جا علوم جدید را در مرتبه‌ای بالاتر از سطح دبیرستان تدریس می‌کردند.
هنر هرگونه تصرفی را شامل میشود که در امور طبیعی به شکلی انجام گیرد که منفعت آنرا بالا ببرد و فایده جدیدی در آن نمایان سازد. گاهی لازم است چند ماده ترکیب شوند یا باید تغییر شکلی ایجاد شود تا نتیجه مطلوب به‌دست آید.
برای مثال، در هنر نقاشی، نقاش با استفاده از رنگی معدنی یا مصنوعی، با ابزاری مادی (قلم) که از مواد طبیعی یا غیرطبیعی تهیه شده، شکلی را بر روی کاغذ ترسیم میکند که آن شکل قبلاً نبوده است. نقاش با ترکیب رنگ‌ها و خطوط گوناگون، شکل زیبایی ایجاد میکند و این میشود هنر. در حقیقت نقاش، تغییری در این اشیاء به‌وجود آورده به‌طوری که دیدن آن برای انسان خوشایند است. این فایده جدید آن است. پیش‌از این، دیدن این صفحه برای انسان لذتبخش نبود، اما پس‌از این تغییرات از دیدن آن لذت می‌برد؛ این کار هنر است.
به‌طور کلی امروز در مفهوم رایج هنر در ادبیات ما هنر با زیبایی توأم است. اما زیبایی، خود مفهومی دارد که در ادبیات رایج امروز ما فقط در دیدنی‌ها و گاهی هم در شنیدنی‌ها به‌کار می‌رود. برای مثال، گاه به صدا یا آهنگ، صفت زیبا اطلاق میشود و گفته میشود صدای زیبا یا آهنگ زیبا. اما این صفت برای امور ملموس به کار نمی‌رود و مثلا به شی‌ء نرم گفته نمی‌شود زیبا! در حالی‌که مطلوبیت، در ملموس هم وجود دارد، یا اگر غذا مزه مطلوبی داشته باشد به آن غذای زیبا گفته نمی‌شود، گرچه ممکن است از جهت شکل و رنگ، در آن زیبایی ببینیم، به این معنا که وقتی به آن نگاه کنیم ظاهر آن برای ما خوشایند باشد، اما برای مزه آن، صفت زیبا را به‌کار نمی‌بریم، گرچه تحلیل معنای زیبایی شامل آن هم میشود. وقتی غذا به نحو خوبی پخته شود و انسان از خوردن آن لذت ببرد، در حقیقت آن غذا زیبا خواهد بود، و این هم نظیر همان کاری است که در نقاشی انجام گرفته است. البته این بحث به حوزه لغت مربوط میشود و ما به همین اندازه اکتفا کرده، از آن می‌گذریم.
جایگاه زیبایی در زندگی انسان
هنر با زیبایی توأم است، اما جایگاه زیبایی در زندگی انسان کجا است؟ نعمت های خداوند در عالم هستی از یک جهت به دو دسته تقسیم می شوند؛ یک دسته نعمت ها به گونه ای است که اگر ما انسان ها از آنها استفاده نکنیم حیات ما به خطر می افتد، مانند خوردنی ها، هوا، نور و... اما دسته دیگر نعمت هایی هستند که نبود آنها حیات ما را تهدید نمی کند و بدون آنها هم می توانیم زندگی کنیم، ولی نبود آنها موجب می شود که دل ما کمبودی را احساس کند و به دنبال لذت هایی باشد که وجود آنها را برای خود لازم می داند.
حکمت وجود این لذت ها خود داستانی دارد و نیازمند بحثهای طولانی است. به هرحال انسان به چیزهایی احساس نیاز میکند که با دیدن آنها یا شنیدن آنها احساس لذت میکند. قرار نیست در این خصوص بحثی فلسفی و عقلی داشته باشیم، بلکه با مرور چند آیه از قرآن کریم می خواهیم ببینیم نگاه قرآن به مقوله زیبایی چگونه است.
زیبایی در آینه قرآن
خدا در قرآن کریم می فرماید: یکی از حکمت هایی که در آفرینش آسمانها لحاظ کرده ایم این است که زیبا باشد: «زیناها للناظرین؛ آن را برای بینندگان آراستیم».(1) خداوند متعال آسمان را به گونه ای خلق کرده است که وقتی در شب به آن نگاه می کنیم از دیدن ستارههای آن لذت می بریم. در آیهای دیگر به حکمت اینگونه زیبایی ها اشاره کرده که می فرماید: «إنا جعلنا ما على الأرض زینةً لها لنبلوهم أیهم أحسن عملاً؛ مسلماً ما آنچه را روى زمین است، زینت زمین قرار دادیم تا آنان را آزمایش کنیم که کدامشان از جهت عمل نیکوترند».(2)
خداوند می فرماید: این زینت ها و زیبایی های عالم خلقت، زمینه و مقدمه انتخاب شما را فراهم می کند تا شما با اختیار خود راه صحیح را انتخاب کنید. همه آنچه روی زمین است، از گیاهان، دریاها، خلیج ها، تپه ها و صحنه های طبیعی، در واقع زینت هایی برای زمین هستند. اگر همه زمین و آنچه در آن هست همه سیاه بودند، انسان از دیدن آن خسته میشد. اما بیابان های زمین هم با اینکه همه خاک است، در اثر عوامل طبیعی که تحت تدبیر الهی است آنچنان تغییر شکل های خاصی در آن صورت گرفته که انسان از تماشای همین بیابان ها هم لذت می برد.
کوه ها نیز خود زیبایی خاصی دارد، به گونه ای که تماشای کوه برای انسان لذت بخش است. برخی بزرگان عاشق تماشای کوه بودند و تماشای کوه برای آنها بسیار لذتبخش بود. خداوند میفرماید ما همه این آثار موجود بر روی زمین را برای شما زینت قرار دادیم.
به آیه ای دیگر اشاره کنم که شاید شما تا به حال به آن توجه نکرده باشید و پس از شنیدن آن اصلاً حیرت زده شوید. خداوند متعال در این آیه چوپان ها را مخاطب اصلی قرار داده، می فرماید: هنگامی که شما گوسفندانتان را از آغل بیرون می آورید و به صحرا می برید و شب دوباره آنها را به آغل برمی گردانید؛ در حرکت این گوسفندان زیبایی وجود دارد. هیچ وقت شما به این نکته توجه کرده بودید که خود این حرکت نعمتی الهی است و قرآن این نعمت را یادآوری می کند؟ زیبایی های فراوانی در عالم هستی وجود دارد که همه انسانها زیباییهای آنها را درک میکنند، اما خداوند دست روی چیزی گذاشته که متخصصان هم به آن توجه ندارند. اگر این آیه را حفظ نبودم نمی خواندم و جا داشت که شما هم در وجود چنین آیهای در قرآن شک کنید.
قرآن کریم م یفرماید: ولکم فیها جمال حین تریحون وحین تسرحون؛ و براى شما در آنها (رمه ها) زیبایى است، آنگاه که آنها را شبانگاه از چراگاه برمىگردانید و هنگامى که صبحگاهان به چراگاه مىبرید.(3)
ببینید خداوند، قرآن کریم و دین به مسئله زیبایی چقدر اهمیت داده اند و خداوند در تعالیم خود فراموش نمی کند که به ما بگوید رفتن گوسفند از آغل به صحرا هم زیبایی خاصی دارد و باید آنرا درک کنید و لذت ببرید.
کسانی که انگیزه تحقیق درباره مقوله جمال و زینت در قرآن کریم و در سایر منابع دینی را داشته باشند میتوانند نکته های زیبایی را از این منابع استخراج و استفاده کنند. یعنی ما فطرتاً به دنبال زیبایی هستیم و زندگی انسان بدون زیبایی اصلاً یک زندگی خام، خشک و خسته کننده خواهد بود و خداوند بارها این نکته را یادآوری می کند که ما نعمت های خود را برای شما زیبا قرار دادیم و شما باید قدر آنرا بدانید و شکر آنرا به جا آورید.
کشف و تبیین راه های ایجاد زیبایی
نکته دوم در مسیر این تحقیق، توجه به هنرهای طبیعی و اکتسابی است. این نکته را در قالب مثالی می توان توضیح داد. مواد غذایی که نیازهای حیاتی ما را تأمین می کند به دو شکل در دسترس ما قرار میگیرد؛ خداوند دسته ای از آنها را در طبیعت به صورت آماده برای خوردن آفریده است و ما از آنها استفاده می کنیم. مثلاً گیاهی خوردنی است که در طبیعت می روید و ما هم از آن استفاده می کنیم.
دسته دیگر، خوراکی هایی است که انسان با استعداد خدادادی از ترکیب و پختن مواد گوناگون آنها را آماده می کند. خداوند استعدادی در انسان قرار داده که با استفاده از آن می تواند یاد بگیرد چگونه مواد را با هم ترکیب کند و چگونه آنها را بپزد و با مواد گوناگون به آنها طعم و عطر بدهد تا خوردن آن لذتبخش باشد. خداوند متعال می توانست همه این کارها را خود انجام دهد، اما چون هدف این است که خلیفه خدا در این عالم با اختیار خود، خودش را بسازد، دایره اختیار را بسیار گسترده کرده و حتی خواسته که انسان درباره خوراکی های خود هم فکر کند که چه چیزی بخورد، چگونه آنرا تهیه کند و چگونه آنرا بخورد که برای او نافع باشد.
در اموری که موجب جمال و زینت میشود نیز این تقسیم وجود دارد؛ برخی امور، به صورت طبیعی زینت دارند مانند همان مثال هایی که از قرآن کریم مرور کردیم؛ خروج گوسفندان از آغل و بازگشت آنها (لکم فیها جمال)، زیبایی آسمان و.... به نظرم کانت است که می گوید: در عالم دو چیز برای من لذت بخش است؛ یکی انجام مسئولیت و کاری که ارزش اخلاقی دارد که هیچ چیز برای من مثل این ارزش ندارد و لذت بخش نیست و دیگری تماشای آسمان. فیلسوف بزرگی که نقش عظیمی در فلسفه غرب دارد این سخن را میگوید. این زینتی است که خداوند متعال آماده و تقدیم ما کرده است. اما همانگونه که خداوند برای تهیه غذا استعدادی به انسان داده که با کمک آن، راه هایی برای تهیه غذا کشف کند تا بهتر از آن استفاده کند، استعداد ایجاد زیبایی در امور دیگر را نیز در اختیار انسان قرار داده تا از نعمت های خداوند بیشتر استفاده کند. اما به فعلیت رساندن این استعداد احتیاج به فعالیت ما دارد.
--------------
پی نوشت:
1. حجر/16
2. کهف/7
3. نحل/6
منبع: هفته نامه افق حوزه
