به گزارش خبرگزاری حوزه، متون درسی ماده مهم نظام آموزشی هستند که کارآمد بودنشان سهم مهمی در موفقیت جویندگان و فراگیران دانش دارد. از سویی به منظور افزایش سهم بانوان حوزوی در نگارش و تدوین متون حوزه‌های علمیه خواهران، تدابیری اندیشیده و قسمتی از آن محقق شده است.
به منظور آشنایی با این امور که در اداره کل برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه خواهران پیگیری می‌شود، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی ربانی مدیرکل این مجموعه انجام شده که ماحصل آن از نگاه خوانندگان می‌گذرد.
لطفاً ابتدا در مورد محور کلی فعالیت‌های اداره‌کل برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی توضیح بفرمائید.
می‌دانیم که یکی از ارکان تربیت، کتاب یا محتوای درسی است. یعنی حتی اگر طلاب و اساتید انگیزه‌مند باشند، تا وقتی با متونی استوار و شایسته سروکار نداشته باشیم، نمی‌توانیم به اهداف ترسیم‌یافته دست یابیم.
این بحث در طول تاریخ هم وجود داشته است و چنین نبوده که تنها یک متن متصلب مورد استفاده قرار گیرد، بلکه متن‌ها به مرور منقح شده‌اند. وقتی به حوزه‌های کهن مراجعه می‌کنیم می‌بینیم یکی از عناصر توفیق حوزه‌های علمیه اثرگذاری متونی بوده است که در طول سالیان دراز و قرون متقن شده‌اند و با شروح و توضیحات به استواری رسیده‌اند.
بنابراین با توجه به اینکه کارهای علمی باید توسعه یابد، در حرکت دانشی در مسیر تعلیم و تربیت به متون افزون‌تری نیاز داریم که متناسب با این اقتضائات تهیه می‌شوند. این کار اکنون در مجموعه‌های متعلق به حوزه به دقت و با استناد به روش‌های علمی انجام می‌شود.
در به دست آوردن یک کتاب درسی ابتدا مطالعات و برنامه‌ریزی رشته‌ای طراحی و سپس یک برنامه درسی استاندارد و مبتنی بر نیازهای آن در گروه‌های علمی، مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ آن گاه عنوان و ساختار و سرفصل درس برنامه‌ریزی و تصویب می‌شود. بعد از تدوین اولیه و رسیدن به چیستی و ماهیت محتوا، در تدوین متون درسی دو کار اساسی انجام می‌شود:
ابتدا، نسبت به تهیه و گردآوری محتوا اقدام می‌شود. این کار تحت نظارت گروه علمی و با نظارت و ارزیابی لازم انجام می‌شود تا یک محتوای عالمانه و به‌روز و مبتنی بر اهداف و سرفصل مصوب به دست آید. در مرحله بعد، مدونین متخصص امر، فعالیت‌های تدوین و طراحی آموزشی لازم را با اتکا به علوم و تحقیقات فناوری‌های آموزشی پیاده می‌کنند تا اثر بعد از ویراستاری علمی و ادبی، منتشر و در چرخه نظام آموزشی قرار گیرد.
به فضل الهی یکی از تخصصی‌ترین و علمی‌ترین ادارات در مجموعه مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران اداره کل برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی است.
با توجه به اینکه موضوع اساسی افق ۵ ساله در حوزه وظایف آن اداره‌کل افزایش نقش بانوان عالمه در تدوینگری متون درسی حوزه است، مسیر طی‌شده در این مورد و برنامه آینده را توضیح بفرمائید.
یکی از رویکردهای اساسی و مورد پیگیری مستمر معاونت پژوهش همین مسئله است چرا که مدیر محترم حوزه‌های علمیه خواهران بر واگذاری نقش‌های دانشی به بانوان تاکید دارند؛ بانوانی که از آنها به عنوان افتخارات دین و نظام اسلامی یاد می‌کنیم و نقش‌آفرینی‌های خوبی در بازارهای دانشی دارند، امروز آنان هر جا مجموعه‌ای به نام علم و دانش برپاشده و مجالی برای حضور بانوان بوده است، به خوبی درخشیده‌اند.
در همین راستا کوشیده‌ایم با واسپاری اقدامات دانشی حضور بانوان در گروه‌های علمی را برای تصمیم‌گیری نسبت به سرفصل‌های درسی تسهیل کنیم.
اقدام دیگر برای افزایش نقش‌آفرینی بانوان در نگارش و تدوین متون درسی، سوق دادن پایان‌نامه‌های سطح سه و چهار به سمت تولید متن درسی است که فعالیت‌های فراوانی در مورد آن انجام شده است.
همچنین تألیف گروهی مورد توجه قرار گرفته است که بر اساس آن گروه‌هایی با محوریت یک استاد مبرز حوزه علمیه شکل می‌گیرد و با راهبری این استاد و همکاری بانوان حوزوی، تألیف انجام می‌شود. در این زمینه بانوان توانمندی برای همکاری اعلام آمادگی کرده‌اند.
علاوه بر این برخی بانوان به صورت خودجوش برخی کتاب‌ها را تألیف کرده یا پایان‌نامه‌هایی دارند که قابلیت تبدیل شدن به مواد درسی یا کتب درسی هم عرض را دارد.
اگر از حوزه تألیف خارج شویم و به حوزه تدوینگری آموزشی متون بپردازیم، باید گفت تدوین و طراحی آموزشی یک کار بر زمین مانده‌ای بود. ما وقتی از تدوین آموزشی کتاب صحبت می‌کنیم، متأسفانه چندان به تدوین توجه و اعتنایی صورت نمی‌گیرد و غالباً تدوین را جزئی از تألیف می‌دانند.
در حوزه علمیه تعداد معدودی از کارشناسان با دانش تدوین آشنا بوده‌اند و بعضاً مؤلفین خود، به نحوی شکل و شمایل کار تدوینی را نیز ارائه می‌کنند. اما این تکنیک‌ها، حتماً باید در چرخه دانش طراحی آموزشی، بصورت تخصصی ارائه و پررنگ شود تا مؤثر بیفتد.
در طول دو سال اخیر، که اداره طراحی و تدوین متون تحصیلی تأسیس شد، بعضی کارها انجام شده است که به آنها اشاره می‌کنم؛
نخست؛ فرهنگ‌سازی و نهادینه‌سازی ضرورت تدوینگری آموزشی متون درسی است که در جلسات مختلف باید ان‌شاءالله به اهمیت آن بپردازیم.
دیگر اینکه نیازمند عوامل و کادر متخصصی هستیم که با تکیه بر دانش‌های سطوح بالای حوزوی و تجربیات تدریسی اساتید خاص، بتوان بر استانداردسازی تدوین تأکید کنیم. قبل از این با مراکز دانشی که با تدوین سروکار دارند ارتباط برقرار کرده بودیم از جمله با نهاد آموزش و پرورش که سالیان سال در تدوین کتب درسی سابقه طولانی دارند ارتباط برقرار شده بود. همچنین یکی از رؤسای اداره کل ما بورسیه شده بود تا دانش طراحی و تدوینگری متون را در یکی از برترین دانشگاه‌های علوم انسانی کشور فرا بگیرد. با این پیشینه دوره تدوینگری متون درسی را ابتدا بصورت طرح‌های پایلوت و آزمایشی و بعداً بصورت رسمی و سراسری آغاز کردیم. ما قصد داشتیم از این دوره یک استفاده مضاعفی در فرهنگ‌سازی و ایجاد سواد تدوینگری داشته باشیم به همین علت مخاطبان آن را مدرسان متون درسی حوزه‌های علمیه خواهران قرار دادیم.
دوره تربیت تدوینگر متون درسی رسمی و سراسری را در سه مرحله؛ دوره مقدماتی، تکمیلی و کارورزی تعریف کرده‌ایم که بتدریج در هر مرحله اساتید فعال‌تر و مستعدتر شناسایی می‌شوند و افراد تا رسیدن به گزینش برترین‌ها و فعال ترینها؛ توسط کمیته ارزیابی، بررسی و فیلتر می‌شوند. اکنون در قالب ۱۰ کارگروه تدوینی، مشغول به تدوین آموزشی ۱۰ کتاب درسی هستند. این کار می‌تواند موج‌های علمی خاص خود را ایجاد کند و ان شاءالله از این پس، سعی خواهد شد، کتابی که برای نظام تحصیلی تدوین نشده باشد، به عنوان منبع درسی ارائه نشود.
در همین راستا در گروه‌های تدوینگری متون آینده، طرح بازنگری متون درسی را در دستور کار داریم تا میزان رعایت استانداردها و مطلوبیت متون درسی فعلی حوزه را ارزیابی شود و در صورت لزوم نسبت به متونی که فاقد استانداردها یا مقبولیت لازم هستند تصمیم‌گیری کنیم.
اقدام دیگر برای منقح ساختن متون، برگزاری جلسات نقد کتب درسی است. بهترین کسانی که می‌توانند کتب درسی را نقد کنند، مدرسان دوره دیده و مجرب این کتاب‌ها هستند که کتاب را سطر به سطر و واژه به واژه مرور کرده‌اند، از همین رو نقد کتاب‌ها را در استان‌ها با حضور مدرسان برگزار می‌کنیم.
برای افزایش نقش‌آفرینی بانوان عالمه در تأمین محتوای درسی، همچنین در سفرهای استانی به اهمیت این موضوع و جایگاه فارغ‌التحصیلان حوزه برای ایفای نقش‌های دانشی تأکید می‌شود.
به هر صورت به طور کلی در برنامه ۵ ساله معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه خواهران چند محور راهبردی در نظر گرفته شده است که یکی از آنها در مورد تدوین متون درسی است. این میدان وسیعی برای کار فراهم می‌کند که بانوان در آن نقش‌آفرینی کنند. این راهبرد استانداردسازی متون تحصیلی در راستای توانمندسازی طلاب است.
بر اساس افق ۱۴۱۴ حوزه‌های علمیه خواهران نیز باید بانوان عالمه در چند حوزه علی الخصوص در بحث زن، خانواده و تربیت کودک به جایگاه مرجعیت دست یابند. این نیازمند آن است که بانوان در جایگاه‌های عالی علمی قرار گیرند. رویکردهای دانشی در این زمینه باید به یک جریان تبدیل شوند. یکی از الزامات این امر، آن است که در دوره تحصیلی، پایه‌های علمی و زیرساخت‌های دانشی چنان محکم باشد که طلاب بعد از ورود به مراحل تخصصی قدرت مواجهه با مسائل را داشته باشند به گونه‌ای که مثلاً اگر به یک شخص مدرک سطح چهار داده شد، چنان دارای استواری و اطمینان علمی باشد که برای ورود او به عرصه‌های میدان نگرانی نداشته باشیم.
این کار زمانی اتفاق می‌افتد که نظام تحصیلی ما استاندارد باشد و یکی از پایه‌های نظام تحصیلی، متن است. متن، استاد، برنامه تحصیلی، فضا و محیط آموزشی الزامات تحقق این چشم‌انداز هستند.
به صورت خاص اگر جایگاه متن درسی را در تحقق چشم‌انداز ۱۴۱۴ در نظر بگیریم، محتوای دانشی و استاندارد تدوین متن درسی از اهمیت خاصی برخوردار است. در این رابطه برای اثربخش بودن متن درسی به نگاه‌های زنانه‌ای نیاز داریم تا دانش‌آموختگان حوزه با دارا بودن ارزش افزوده خانم بودن به شایستگی پاسخگوی نیازهای جامعه بانوان باشد.
در جریان دیدار و برنامه‌های مدیر و معاونان حوزه‌های علمیه خواهران با اساتید و طلاب، بعضاً اشکالاتی نسبت به متون درسی مطرح می‌شود. به نظر حضرتعالی این اشکالات با چه راهبردی قابل حل است و برای حل آن چه تحولاتی باید در کتاب‌های درسی رخ دهد؟
ما از نقد استقبال می‌کنیم. اگر امروز به متون درسی فاخر حوزه افتخار می‌کنیم، علتش این است که مرتباً حاشیه‌هایی بر آنها نوشته شده و مورد نقد قرار گرفته است، بنابراین نقد کردن متون درسی امری ممدوح است.
نکته دیگر این است که باید ببینیم آیا متون از قبل استاندارد بوده است یا خیر. مثلاً ممکن است متن استاندارد نداشته‌ایم و به ضرورت متنی برای آن درس در نظر گرفته‌ایم. استاد هم بر اساس اقتضای درس کتابی تألیف کرده است اما به لحاظ تدوینگری استاندارد نیست و حتی ممکن است با مصوبه گروه علمی مربوطه هم فاصله داشته باشد.
در این رابطه برخی اقدامات را در دستور کار داریم. از جمله اینکه برای منبع درسی، به یک متن درسی بسنده نکنیم و چند کتاب را معرفی کنیم. اقدام دیگر این است که این کتاب‌ها را از منظر اساتید و صاحب نظران ارزیابی کنیم. نکته مهم‌تری که باید مورد توجه قرار گیرد، فقدان دانش تدوین در گذشته است، به گونه‌ای که مثلاً برخی محتواها به لحاظ آموزشی باید به عنوان پیوست متن اصلی قرار می‌گرفته، اما چنین نشده است.
در بحث تألیف هم برای رفع نقایص بر «دانشی» بودن متون تأکید داریم.
در این زمینه از طلبه‌ها هم که مخاطبان اصلی کتاب‌ها هستند، می‌خواهیم که ورود کنند و نقطه‌نظرات خود را نسبت به متون درسی به ما منتقل کنند. البته در این زمینه استانداردهای دانشی را نمی‌توان نادیده گرفت، مثلاً برخی از طلاب مشغله‌های فراوانی در خانه و خانواده دارند یا به صورت تمام‌وقت شاغل هستند و مایل‌اند دروس حوزه را نیز فرابگیرند، اما زمان کافی برای تمرکز بر دروس حوزه ندارند. طبیعتاً نمی‌توان برای حفظ این اقتضائات، استانداردهای علمی را نادیده گرفت و مسامحه کرد، چرا که طلبه قرار است دارای جایگاه مورد احترام باشد. در مراکز دانشی دیگر نیز هیچ گاه چنین کاری انجام نمی‌شود.
برنامه ۵ ساله یک نگاه جامع، فراگیر و متوازن دارد و انتظار می‌رود که بعد از یک بازه مشخصی بتوانیم ادعا کنیم تمام عوامل دست‌اندرکار تعلیم و تربیت به نقطه‌های دست‌یافتنی رسیده‌اند.
با تشکر از مباحث ارائه شده، اگر مطلبی باقی مانده است که مایلید به آن اشاره شود، بفرمائید.
مایلم در این فرصت به بحث واسپاری اشاره کنم. در خصوص مسائلی که باید در حوزه متون درسی باید انجام گیرد، واسپاری سیاست مناسبی بوده و فرصت مغتنمی است که امور قابل واگذاری به مدیریت‌های استانی و مدارس علمیه را به آنها واگذار کنیم.
نکته قابل تأمل این است که ما نباید صرفاً در مجموعه‌ای بسته و با تکیه بر نظر خودمان، در مورد مسائل تصمیم‌گیری کنیم. فارغ‌التحصیلان حوزه وارد محیط‌های دانشی می‌شوند که دارای ادبیات و موضوعات خاص خود هستند و نباید تصور کنیم که فارغ‌التحصیلان حوزه صرفاً در محیط خانه یا حوزه علمیه فعالیت خواهند کرد. نباید بترسیم که یک خانم در حال تحصیل در سطح سه و چهار، مجامع علمی دنیا را به عهده می‌گیرد. البته در حضور عالمانه ملاحظاتی وجود دارد که در جای خود محل بحث هستند.
بر این اساس باید شیوه‌های دانشی روز دنیا را رصد کنیم، آرا و انظار علمی را مورد توجه قرار دهیم، به جز مسئله‌های گروه‌های علمی به مسائل اندیشکده‌ها وارد شویم و بر اساس آنها دوره‌ها، متن‌ها و کارشناسان جدیدی داشته باشیم.
از جمله مسائل دیگری که بسیار به آن نیاز داریم تکنولوژی آموزشی برای فراگیری دانش‌های مختلف است که امروز در دنیا اتفاقات خارق العاده‌ای در مورد آن در حال رخ دادن است. مثلاً در هندوستان فراگیری هر زبانی بیش از ۶ ماه به طول نمی‌انجامد اما در کشور ما برای یادگیری یک زبان سال‌ها صرف می‌کنیم و آنچه می‌خواهیم را به دست نمی‌آوریم. به طور کلی نسبت به شیوه‌های آموزشی، پژوهشی و آشنایی با منابع و مصادر نیازمند بهترین و به‌روزترین دستاوردها و فناوری‌ها هستیم. در بسیاری از رویدادهای علمی که در سراسر دنیا رخ می‌دهد نیز حرف‌هایی برای گفتن داریم اما نسبت به شیوه بیان و طرح مسأله نیازمند آشنایی بیشتر هستیم.
بحث مهم‌تر در حرکت تمدنی جهانی این است که باید متن‌های جدیدی متناسب با حرکت تمدنی خود داشته باشیم یا متن‌های گذشته را بازآفرینی کنیم که هنوز آن را مورد توجه قرار نداده‌ایم.
با وجود این نیازها برای توسعه و جامعیت حوزه‌های علمیه خواهران دستگاه‌های ذیربط به نحو مناسب از این امر در حوزه‌های علمیه حمایت نمی‌کنند. همین امر موجب می‌شود شتاب لازم در کار محقق نشود. البته عرق دینی و تعلق به حوزه موجب شده است حوزه کارنامه مقبولی داشته باشد اما در صورت حمایت کارهای بیشتری قابل تولید بود.
به هر حال ما از نقدهایی که نسبت به حوزه کاریمان انجام شود استقبال می‌کنیم و اگر جلساتی به این منظور برگزار شود، حتماً از آنها برای اصلاح امور یا ایجاد حرکت‌های جدید استفاده خواهیم کرد.
