حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، مدیر مؤسسه کتابشناسی شعیه به مناسبت برگزیده شدن موسوعه ۴۶ جلدی آیت الله محمدمهدی موسوی الخرسان(ره) از علمای حوزه علمیه نجف در بیست و پنجمین همایش کتاب سال حوزه در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه بر اهمیت توسعه تعامل میان حوزه علمیه قم و نجف تأکید کرد و گفت: همکاری حوزه نجف و قم در زمینه تعاملات علمی و برپایی کنگره های علمی مشترک طبعا تأثیر زیادی بر تبادل و تعامل علمی بین حوزه نجف و قم دارد و استمرارآن هم بسیار لازم است و این استمرار در پرتو این حاصل می‌شود که همه مراکز و مؤسسات حوزوی همکاری کنند، چرا که هیچ کسی نظر شخصی یا منفعت شخصی در این جهت ندارد و تمام عواید و منافع‌اش به احیاء تراث شیعه برمی گردد.
وی تصریح کرد: ما همه باید فکر و تلاش و همت‌مان احیاء میراث اهل‌بیت(ع)، نشر میراث اهل‌بیت(ع)، معرفی اهل‌بیت(ع) به دنیا و ترویج این معارف باشد. وقتی هدف این باشد دیگر آنجا نه منی نه مایی است. اینکه بگوید سهم من بیشتر یا ذکر من کمتر، یا من باید اول ذکر می‌شدم، دوم ذکر شدم، این حرف‌ها کنار می رود، لذا با این همکاری و تعامل سازنده میراث اهل‌بیت(ع) نشر پیدا می کند و معرفی، ترویج و تعمیق می شود. وقتی هدف این است ان‌شاءالله موفق هم خواهد بود.
حجت الاسلام والمسلمین مختاری اظهار کرد: اولین نمونه این همکاری خالصانه در برپایی کنگره تکریم و معرفی شخصیت علمی آیت الله موسوی الخرسان در زمان حیات ایشان بود و خروجی ارزشمند آن شد همین موسوعه که امسال در کتاب سال حوزه و کتاب سال جمهوری اسلامی مورد تقدیر و تجلیل قرار گرفت. البته طبیعی است هیچ کاری بدون عیب و نقص نیست؛ امیدواریم در همایش‌های بعدی اگر عیب و نقص جزئی هم در همایش اول بوده است برطرف شود.
پیشنهاد آیت الله موسوی الخرسان در زمان حیات
مدیر مؤسسه کتابشناسی شیعه در ادامه پیرامون شناسایی و معرفی چهره های علمی گمنام در حوزه های علمیه جهان تشیع گفت: یکی از مهمترین راهکارها برای شناسایی و معرفی چهره های گمنام علمی و معرفتی حوزه های علمیه جهان تشیع، برگزاری همایش‌ها همراه با احیاء و تصحیح آثارشان و پدیدآوردن پژوهش‌هایی در مورد افکار و آرای آنان همراه با برگزاری نشست های نقد و بررسی می باشد، چون پیشرفت علم با نقادی رونق می گیرد. اتفاقا از پیشنهادهای آیت الله الخرسان این بود به مناسبت کنگره سیدمرتضی می‌فرمودند «ما بزرگان‌مان را تکریم می‌کنیم، آثارشان را تصحیح و منتشر می‌کنیم، راجع به افکارشان مقاله و کتاب می‌نویسیم، منتهی نقد هم می‌کنیم، چون پیشرفت علم در پرتو نقد است». بنابراین نباید توقع داشت که در یک همایش هیچ نقدی راجع به فکر و اندیشه آن عالمی که همایش در موردش برگزار شده است، نباشد، اتفاقاً پیشرفت علم به این است که نقد باشد و آیت‌الله موسوی الخرسان هم در مصاحبه‌اش راجع به همایش شریف سیدمرتضی(ره) که شماره ۱۰ مجله کتاب شیعه چاپ شد، تأکید می‌کند که در کنار احیا و تکریم، برخی از اندیشه‌ها را هم نقد می‌کنیم و هیچ مشکلی هم نیست، هیچ کس هم مدعی نیست که من معصوم هستم و هرچه گفته ام درست است، اتفاقا خود طرف وقتی ببیند حرفش نقادی شده، طبعا راضی می‌شود و خوشحال می‌شود چون که دنبال حقیقت و دنبال واقعیت است، نه دنبال اینکه حرف خودشان را به کرسی بنشانند.
حجت الاسلام والمسلمین مختاری در بخش دیگری از گفت وگوی خود به ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی آیت الله موسوی الخرسان پرداخت و گفت: مرحوم آیتﷲ موسوی الخرسان از نوادر روزگار و از علمای طراز اول عصر ما هستند که از جنبه‌های مختلف شخصیت و آثار ایشان باید مورد بررسی واقع شود.
وی خاطرنشان کرد: در ابتدا از شخصیت اخلاقی و زهد و وارستگی ایشان می‌گویم. ایشان تا چند سال پیش هر سه ماه رجب، شعبان و رمضان را به صورت توالی در فصول مختلف سال روزه می‌گرفتند و چند سال پیش که ماه رجب در فصل گرمای نجف اشرف بود و ما هم توفیق تشرف به نجف را داشتیم، برای دیدارشان هنگام نماز جماعت مغرب به مسجد شیخ انصاری رفتیم، همان مسجدی که امام خمینی(ره) هم یک وعده نماز می‌خواندند و محل درس امام هم در نجف اشرف مسجد شیخ انصاری بود، بعد از نماز نافله را به تفصیل خواندند و پیاده به سمت منزل راه افتادند و ما هم همراه ایشان آمدیم و معلوم شد که روزه بودند. آن زمان ماه رجب بود. آقازاده‌شان گفتند که برنامه ایشان این است که همیشه سه ماه رجب، شعبان و رمضان را در فصول مختلف سال روزه می‌گیرند. آن زمانی که ما جوان و کم سن و سال بودیم طاقت روزه در آن زمان را نداشتیم ولی ایشان روزه گرفته بود و مهم‌تر اینکه در مسجد نماز جماعت و نافله را مثل اوقات عادی داشتند و بعد هم مراجعات مردمی را داشتند و بعد به منزل آمدند و همیشه در روزهای جمعه قبل از ظهر، در منزل ایشان روضه بود که روضه‌ی بسیار معنوی و با خلوصی بود.
استاد حوزه علمیه قم افزود: وضعیت سادگی زندگی ایشان هم که گفتن ندارد، منزل ایشان در نهایت سادگی و نزدیک مسجد شیخ انصاری بود. من در منزل ایشان فرش ندیدم و فقط موکت بود. در و دیوار هم معلوم نبود که چند دهه است که نه رنگ‌آمیزی و نه تعمیری شده است، نوشت‌افزار و میز و صندلی و فیش‌های او همه در کارتن‌های معمولی بود. مجموعه فیش‌های علمی پیرامون موضوعات مختلف در کارتن های مختلف بود. نه قفسه آن‌چنانی برای کتاب‌ها و نه میز آن‌چنانی برای مطالعه داشتند. خلاصه وضعیت زندگی ایشان و وضعیت منزل به نحوی بود که ساده‌تر از آن تصور نداشت و این هم این‌طور نبود که دسترسی به امکانات نداشته باشد و از باب ناچاری باشد، نه، دسترسی به امکانات داشت، شاگرد خاص آیتﷲ خوئی بود، رفیق خاص آیتﷲ سیستانی بود، رفیق خاص آیتﷲ سید علی بهشتی بود. من اطلاع داشتم که بعضی از خانواده‌ها را تکفل می‌کرد و به فقرا کمک می‌کرد. دسترسی داشت، اما زندگی ایشان در نهایت زهد، سادگی و بساطت بود و مسئله عبادت و روضه و این برنامه‌ها را هم در جای خود داشت. این در جنبه‌ی قدس و وارستگی ایشان است که شاید طلبه‌های متوسط ما هم حاضر نباشند که در منزل آن‌طوری زندگی کنند.
مدیر مؤسسه کتابشناسی شیعه با بیان اینکه زندگی و سیره اخلاقی مرحوم آیت الله موسوی الخرسان برای همه مردم بخصوص برای طلاب ما درس آموز است، اظهارداشت: در بحث علمی، خدمات علمی ایشان هنوز به جامعه علمی ما معلوم نشده است، حتی با وجود کنگره‌ای که سال گذشته با عنوان «امناءالرسل(ص)» در قم و نجف برگزار شد که در قم، مرکز مدیریت حوزه متولی بود و در نجف اشرف هم عتبه حسینی(ع) و عتبه‌علوی(ع) متولی بودند. با این حال باز هم آثار ایشان کاملا معرفی نشده است. در کنگره امناء الرسل(ص) ۴۶ جلد از آثار ایشان به عنوان موسوعه علامه خرسان منتشر شد و حدود ۱۰ جلد دیگر هم مانده که از آثار ایشان ضمن موسوعه است و هنوز منتشر نشده است.
وی خاطرنشان کرد: مرحوم آیت الله موسوی الخرسان از کسانی بود که سال‌ها پیش از انقلاب در موضوع تصحیح بحارالانوار که در ۱۱۰ جلد در ایران چاپ شد مشارکت جدی داشت. ایشان تنها عالم عراقی و غیرایرانی است که در تصحیح بحارالانوار کمک کرده و ۹ جلد بحار هم با تصحیح ایشان چاپ شده است. ایشان در نجف بودند و از نجف تصحیح می‌کردند و به تهران می‌فرستادند که انتشارات اسلامیه منتشر کند. تنها عالم عرب و یا عالم حوزه نجف اشرف که در تصحیح بحار همکاری کرد، ایشان است.
حجت الاسلام والمسلمین مختاری ادامه داد: خاندان خرسان از خاندان عریق علمی عراق و نجف اشرف هستند. پدر بزرگوار ایشان آیتﷲ سید حسن خرسان بودند که برای اولین بار حدائق و استبصار و تهذیب را چاپ حروفی کرد. خلاصه خانواده اصیل علمی و ریشه‌دار در نجف اشرف و معروف به زهد و تقوا و دیانت هستند. قبل از اینکه به بحث علمی بپردازم، یک نکته‌ای را ممکن است فراموش کنم و باید الان یادآوری کنم. ارتباط ایشان با امام خمینی (ره) است. از خود آیتﷲ خرسان شنیدم که فرمود «وقتی امام و حاج‌آقا مصطفی به نجف آمدند، من منزل حاج‌آقا مصطفی را برای ایشان اجاره کردم». حاج‌آقا مصطفی همسایه آقای خرسان بودند و آن زمانی که حاج‌آقا مصطفی آسمانی شدند، خادمه ایشان اول صبح که کسی مطلع نبود به منزل ما آمد و دیدم که خیلی پریشان حال این خبر را داد.
وی بیان کرد: از جنبه علمی؛ ایشان از همان اوایل از دوستان و شاگردان شیخ آقابزرگ تهرانی، علامه امینی، کاشف الغطاء، سید هبةالدین شهرستانی بودند. یعنی اساتید و بزرگان زیادی را درک کرده بودند و از آن‌ها درس گرفته بودند و خاطرات زیادی از این بزرگان داشت. موسوعه ابن عباس که الان در۲۱ جلد چاپ شده، در این کتاب مرحوم آقا سید عبدالهادی شیرازی و مرحوم سید هبة الدین شهرستانی که نزدیک بیش از ۵۰ سال است که از دنیا رفته‌اند، این دو بزرگوار بر این کتاب تقریر نوشته‌اند، یعنی در آن زمان تألیف شده بود و از آن زمان تاکنون در حدود ۵۰ سال ایشان تکمیل می‌کرد، حدود ۱۰-۱۲ سال پیش در ۲۱ جلد چاپ شد و این روحیه‌ی علمی را داشت و این‌طور نبود که کتابی را نوشته و ننوشته و هنوز کامل نشده فوری برای نشر بفرستد. نه، با حوصله‌ی تمام، چندین دهه برای یک کار علمی وقت می‌گذاشت. موسوعه‌ی ابن عباس در ۲۱ جلد و همچنین موسوعه‌ی ابن ادریس حلی را داشتند که مجموعه‌ی آثار ابن ادریس را در حدود ۱۰-۱۵ جلد تصحیح کردند.
برگزیده شدن موسوعه ۴۶ جلدی آیت الله موسوی الخرسان(ره) در همایش کتاب سال حوزه
ویژگی آثار علمی
مدیر مؤسسه کتابشناسی شیعه ادامه داد: از دیگر ویژگی‌های آثار آیتﷲ موسوی الخرسان این است که اولاً نثر ادبی عربی عالی و جذاب دارند و نکته دیگر این است که قابل عرضه به تمام جهان اسلام است. یعنی این‌طور نیست که نکته‌ای داشته باشد که نتوان در بلاد مصر یا بلاد عربی منتشر کرد. در عین تصلب بر مواضع خودش و دفاع از اهل بیت(ع) تعابیر و استدلال‌ها به نحوی است که در همه جای بلاد اسلامی و همه جای دنیا قابل عرضه است. یعنی قلم، قلم مؤدبانه و پیراسته از توهین است، در عین تصلب و دفاع از حقایق وحیانی و دفاع از اهل بیت(ع). نثر، نثر بسیار عالی و قرّاء و ادبیات خیلی عالی است. این نکاتی هم که خدمتتان عرض کردم را رعایت کردند و مهمترین بحث‌ها را هم مطرح کرده‌اند.
وی ابراز کرد: آثار بسیار ارزنده دیگری دارند که بعضی را نام می‌برم و بجا است که فضلای ما به فارسی ترجمه کنند، چون تا جایی که می‌دانم هیچ‌کدام از آثار ایشان به فارسی ترجمه نشده است و اگر این آثار ترجمه شود خیلی برای جامعه مخاطب فارسی‌زبان هم مفید است. از جمله آثار تک‌نگاری‌های ایشان که قابل ترجمه به فارسی است را نام می‌برم؛ «نهایةالتحقیق فیما جری فی امر فدک للصدیقه والصدیق بالنص و التوثیق» که در این کتاب و کتاب‌های دیگرشان نام برده‌اند و می‌گویند من تنها به آنچه که فقط در آثار شیعه آمده اکتفا نمی‌کنم، آنچه که شیعه و سنّی بر آن در این امور متفق هستند را ذکر می‌کنم. احاطه‌ی ایشان هم به آثار علمای اهل سنت زبانزد است. در این کتاب که راجع به فدک است، در مقدماتش بحث کرده‌اند که؛ لقب صدیقه لقب ویژه‌ی حضرت زهرا(س) است و لقب صدیق لقب امیرالمؤمنین(ع) بوده و رسول خدا(ص) به این دو بزرگوار داده‌اند، بعدا دیگران این دو لقب را غصب کردند و به دیگران نسبت دادند. در این زمینه مفصل بحث کرده‌اند، غیر از مباحث دیگر در اهمیت فدک و کمّ و کیف فدک که چطور بوده است.
استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: کتاب تک‌نگاری بسیار عالی دیگر ایشان «السجود علی التربة الحسینیة» که از جنبه‌های مختلف فقهی و غیرفقهی و کلامی، سجود بر تربت حسینیه(ع) را مفصل بحث کرده‌اند و همچنین «حی علی خیر العمل» یک رساله‌ی مستقلی است که این دو با هم چاپ شده است. از تک‌نگاری‌های دیگر آیتﷲ الخرسان «مزیل اللبس فی مسالتی شق القمر و رد الشمس». دو معجزه، یک معجزه‌ی رد الشمس و یک معجزه شق القمر را به تفصیل در این کتاب با توجه به منابع شیعه و سنی دارند. همچنین «المحسن السبط مولود ام سقط» که قضایای بعد از رسول خدا(ص) است. نام کتاب محسن(ع) است، منتها راجع به قضایای بعد از رسول خدا(ص) است و نام آن «المحسن السبط مولود ام سقط» است. این‌ها تک‌نگاری‌هایی است که قابل ترجمه به فارسی هم برای مخاطب فارسی‌زبان است.
حجت‌الاسلام والمسلمین مختاری گفت: از جمله کارهای شایسته ایشان که آیتﷲ خوئی (ره) از آیتﷲ خرسان خواستند و آیتﷲ سید علی بهشتی تأکید کردند و دنبال می‌کردند، شرحی است که آیتﷲ خرسان بر ارجوزه‌ی آیتﷲ خوئی نوشته‌اند. آیتﷲ خوئی در اواخر عمر شریفشان یک ارجوزه‌ای انشاء کردند که حدود ۱۶۶ بیت بود که در فضیلت امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) بود و از آیتﷲ خرسان خواستند که این را شرح دهد و آیتﷲ خرسان هم مشغول شرح بودند، اما قبل از اینکه کامل شود و منتشر شود، آیتﷲ خوئی از دنیا رفتند. بعد از آن آیتﷲ سید علی بهشتی دنبال می‌کردند و تأکید کردند و آیتﷲ خرسان موفق شدند که شرح این ارجوزه را کامل کنند که در سه جلد به نام «علی إمام البررة» چاپ شده است. آیتﷲ بهشتی هم یک تقریظ و یک مقدمه‌ای بر این کتاب نوشتند که هم تقریظ بر کتاب و هم مقدمه خیلی عالی و گویا است. آیتﷲ خرسان این را با استفاده از منابع سنّی و شیعه و عمدتا منابع سنّی شرح داده‌اند و خیلی کتاب جذاب و شیرین و قابل ترجمه بر مخاطب فارسی است.
وی یادآور شد: راجع به «موسوعه ابن عباس» عرض کنم نام کتاب موسوعه‌ی ابن عباس است ولی واقعیت این است که تحلیل تاریخ دوران صدر اسلام است و به خاطر اینکه ابن عباس شاگرد امیرالمؤمنین(ع) بوده و معارف حضرت را نقل کرده است، دشمنان شیعه و دشمنان امیرالمؤمنین(ع) سعی داشتند او را بدنام کنند و این کتاب در حقیقت دفاع از ابن عباس و دفاع از امیرالمؤمنین(ع) و معارف امیرالمؤمنین(ع) است و فقط مربوط به ابن عباس به تنهایی نیست. دوره‌ی صدر اسلام و معارف امیرالمؤمنین(ع) است و تهمت‌هایی که راجع به اموال بصره و راجع به مسائل دیگر به ابن عباس می‌زدند را کاملا ریشه‌یابی کردند و در حقیقت یک بخشی از تاریخ صدر اسلام را در این کتاب تحلیل کردند که چاپ شده است. این جزء آثار چاپ شده است.
استاد حوزه علمیه قم گفت: از آثار چاپ نشده بسیار مهم ایشان «نافذة علی ربع قرن» است که یک کتاب ۶ جلدی است که هنوز چاپ نشده و انشاءﷲ در ادامه‌ی موسوعه چاپ می‌شود. ایشان تاریخ را از سال ۳۵ هجرت که حضرت امیرالمومنین(ع) به خلافت رسید، تا سال ۶۱ که سیدالشهداء(ع) به شهادت رسید، تحلیل کرده‌اند. زندگی امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن مجتبی(ع) و سیدالشهداء(ع)، هر کدام دو جلد است. در این ۶ جلد هم بسیار تحلیل‌های عمیق تاریخی دارند که امیدواریم این هم انشاءﷲ ضمن موسوعه منتشر شود.
وی بیان داشت: ایشان غیر از این کتاب‌های تألیفی و غیر از «موسوعه ابن ادریس» که تصحیح کردند، کتاب‌های بسیاری را غیر از آن ۱۰ جلد بحار در نجف اشرف یا تصحیح کردند و یا بر آن‌ها مقدمه نوشتند که ناشران نجف چاپ می‌کردند. مقدماتی که ایشان بر کتاب‌های مختلف شیعه نوشته، همه‌ی این‌ها اخیرا در کنگره چاپ شد و قبل از آن هم ناشر دیگری چاپ کرد که به نام «مقدمات کتب خراسیه» در دو جلد است. یعنی مقدماتی که ایشان بر کتاب‌ها نوشته‌اند در دو جلد به صورت جداگانه در ضمن موسوعه‌ی آیتﷲ خرسان چاپ شده است.
اشراف به مسائل جهان اسلام
مدیر موسسه کتابشناسی شیعه ادامه داد: آیتﷲ موسوی الخرسان از جریان‌های علمی و سیاسی جهان اسلام مطلع بود و تا این اواخر فضائیات یعنی شبکه‌های ماهواره‌ای را می‌دید، با فضای مجازی آشنا بود و لپ‌تاپی داشت که تا همین اواخر عمر مراجعه می‌کرد که در فضای مجازی چه می‌گذرد و راجع به شیعه و سنّی چه می‌گویند. فضای علمی جهان اسلام چطور است. چطور باید از شیعه دفاع کرد، چطور باید بهانه به دست دشمن نداد و به خاطر همین اطلاع دقیقی از اوضاع جهان اسلام داشت. بعضی مواضع علمای اهل سنت را نقد می‌کرد که شاید بگوییم در بین علمای ایران کسی تا کنون چنین نقدی نکرده باشد. یک نمونه را عرض کنم. دکتر محمد عِماره از نویسندگان مصری است که یک چیزهایی علیه شیعه گفته است. ایشان بلافاصله مقاله‌ای در نقد دکتر عِماره نوشتند که با عنوان «مجرّد اشاره إلی الدکتور محمد عماره» و از شیعه و اهل بیت(ع) دفاع کردند و نقد عماره را داشتند. ایشان این مقاله را به ما داد و ما در مجله‌ی کتاب شیعه، شماره‌ی ۴، پاییز و زمستان سال ۹۰ منتشر کردیم. یعنی مقاله‌ی ایشان در ۱۱-۱۲ سال پیش منتشر شد ولی آن زمان گفتند که به نام خود منتشر نکنید. ما هم به اسم «قارئ ناصح» منتشر کردیم.
حجت الاسلام والمسلمین مختاری افزود: ایشان دیدگاه‌های خاصی داشتند که ما قسمتی از این دیدگاه‌ها را در مصاحبه‌ای که با ایشان داشتیم و در مجله‌ی کتاب شیعه، شماره‌ی ۹ و ۱۰ که ویژه‌ی «شریف مرتضی» است در سال ۹۳ شمسی منتشر کردیم با عنوان «تصحیح بعض المفاهیم الخاطئه» بود. دیدگاه‌های این بزرگوار در این مقاله به خوبی منعکس شده است. از جمله دیدگاه‌هایی که ایشان خیلی تأکید داشت این بود که می‌فرمود: ما الان به تقریب درون شیعی بیشتر نیاز داریم تا تقریب بین المذاهب، یعنی بین شیعه و سنّی. و ما الان نباید بگذاریم که خود شیعه چند پاره و تکه تکه شود. این را هم مفصل در این مقاله توضیح دادند، نظراتشان راجع به آثار شریف مرتضی و اصلا کلا راجع به تراث شیعه و آثار علمای شیعه و بزرگان شیعه گفتند. یعنی به نحوی از تراث ما دفاع می‌کردند که همه جا قابل انعکاس باشد و بهانه به دست دشمن ندهد.
وی پیرامون جستجوگری ایشان در مسائل علمی اظهارکرد: تا دو سه سال پیش حتی نسخه‌های خطی کتاب‌ها را مطالبه می‌کرد که به نسخه خطی مراجعه کند و فقط به نسخه‌های چاپی اکتفا نمی‌کرد، مثلا «الامامة و السیاسة» از ابن قتیبه دینوری که دو نسخه خطی خیلی مهم در ایران داشت را از ما مطالبه کردند و برای ایشان فرستادیم که فقط به نسخه‌ی چاپی ارجاع ندهند و ببینند که در کتاب خطی چیست، مبادا تحریف و تصحیفی شده باشد. آثار فارسی را هم مطالعه و مطالبه می‌کردند. از جمله آثار حسن آقای انصاری را از من خواستند و گفتند که؛ آثار ایشان را برای من تهیه کن و بفرست که من تهیه کردم و برای ایشان بردم که حین مطالعه حاشیه‌نویسی هم کردند. اگر به کتابخانه ایشان نگاه کنید، اکثر جاها حاشیه‌نویسی دارند و کتاب‌ها را تصحیح و تکمیل کرده است و ما مقداری از حواشی این بزرگوار را در مجله کتاب شیعه چاپ کردیم. مثلا حواشی آیتﷲ خرسان بر الذریعه شیخ آقا بزرگ تهرانی را در شماره‌ی ۴ کتاب شیعه چاپ کردیم. حواشی ایشان بر بعضی از کتاب‌های دیگر هم همین‌طور بود. الان بخش عمده‌ای از میراث علمی ایشان حواشی‌هایی است که بر کتاب‌های کتابخانه‌اش است. مثل اعیان الشیعه، رجال کشی، رجال نجاشی، کتب حدیثی. اگر کسی کتاب‌هایش را ورق بزند، اول، آخر و گوشه‌ی کتاب‌ها، همه پر از حاشیه‌های علمی است که این هم نیاز به وقت موسعی دارد. امیدواریم فضلا توفیق پیدا کنند و این حواشی را هم پیاده کنند و منتشر کنند.
استاد حوزه علمیه قم در پایان گفت: همانطور که اشاره شد کنگره أمناءالرسل که سال گذشته برگزار شد، درصدد است هرچند سال یکبار یکی از شخصیت‌های برجسته شیعه اعم از ایرانی یا عراقی یا بلاد دیگر، اعم از اینکه پرورش‌یافته حوزه قم باشد یا نجف، آراء و آثارش را بررسی کنند و همایشی بگیرند برای یکی از شخصیت‌های برجسته و آیت‌الله موسوی الخرسان اولین نمونه و اولین مثال از این جهت است و در این جهت بحمدالله موفق بود.
۳۱۳/۱۷
