به گزارش خبرگزاری «حوزه»، بعد از ورود اشعری‌ها به قم، عبدالله بن عامر اشعری، مکتب‌خانه‌ای تأسیس کرد و به تبلیغ و تعلیم مذهب تشیع پرداخت و 14 فرزند خود را که از راویان احادیث ائمه اطهار(ع) بودند برای تبلیغ به روستاهای اطراف فرستاد؛ به طوری که از سال 150 (هـ ق.) عموم مردم شهر قم شیعه شدند و قم، اولین شهری بود که ساکنان آن به تشیع گرویدند.

پس از ورود حضرت معصومه(س) به قم در سال 201 (هـ ق.) و رحلت و تدفین پیکر مطهر آن حضرت در این شهر، مکتب روایی و علمی قم شکوفاتر شد. به این ترتیب علمای مراکز علمی تشیع از نقاط دیگر به سوی بارگاه حضرت معصومه(س) سرازیر شدند و قرآن‌ها و کتاب‌های زیادی توسط فقها و محدثان به آستان آن حضرت اهدا یا وقف گردید. با توجه به منابع مستدل تاریخی وجود کتابخانه آستان در قرن ششم، حتمی و مسلم است.

پیشینه کتابخانه کنونی آستانه مقدس حضرت معصومه(س)

در سال 1331 (هـ ش.) حاج سید ابوالفضل تولیت که تولیت آستانه را بر عهده داشت با اهدای 1500 جلد از کتب خطی و چاپی کتابخانه خود کتابخانه فعلی آستانه مقدسه را تأسیس کرد و بعد از آن با هزینه آستان مقدس، منابع دیگری به کتابخانه اضافه کرد.

البته کار حاج سید ابوالفضل تولیت در حقیقت تکمیل و احیای کتابخانه بود، چراکه کتاب‌هایی از کتابخانه سابق باقی مانده بود چنان که در حال حاضر نیز بعضی از آنها در کتابخانه فعلی موجود است.

مکان کتابخانه نخست در طبقه فوقانی واقع در سمت جنوب صحن بزرگ و متصل به ایوان آینه و گنبد مطهر و صحن موزه بوده است. بعد از افزایش کتب و کمبود فضای مطالعه کتابخانه به طبقه فوقانی سمت شمال صحن بزرگ متصل به مدرسه فیضیه انتقال یافت و کتابخانه در طول سال از صبح تا ظهر به جز دو ماه در تابستان باز بود.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر منابع کتابخانه از طریق وقف و اهدایی علما و خیرین تأمین می‌شد. آیات عظام بروجردی، شهاب‌الدین مرعشی نجفی و دیگر مراجع  تقلید و دانشوران شیعه از اهدای کتاب دریغ نکرده‌اند. تعداد کتاب‌های کتابخانه تا دو سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی دوازده هزار جلد بود و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اهدای کتاب از جانب علما و نیکوکاران با رونق بیشتری ادامه یافت.

حجت الاسلام اسماعیل محمدی مدیر فرهنگی هنری آستان در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری«حوزه» با بیان اینکه کتابخانه آستان حضرت معصومه(س) دارای 130 هزار عنوان کتاب است گفت: این کتابخانه حدود 8 هزار نفر عضو دارد (بیش از 4 هزار عضو از برادران و بیش از 3 هزار عضو از خواهران) که از ورودی‌های جداگانه وارد کتابخانه می‌شوند و از سالن مطالعه و تالارهای قفسه باز کتابخانه استفاده می‌کنند.

وی بیان کرد: تعداد بسیاری از کتاب‌های این کتابخانه توسط اشخاصی اهداء می‌شود که حاصل یک عمر زحمت خود را به این کتابخانه هدیه می‌کنند و به این دلیل، کتابخانه ها دارای تنوع بسیاری است و کتاب‌هایی داریم که در کشور و حتی دنیا کمیاب است.

مدیر فرهنگی هنری آستان حضرت معصومه(س) افزود: در سال 93 حدود 2 هزار کتاب برای کتابخانه خریداری کردیم و حدود 15 هزار کتاب اهدایی داشتیم.

وی تصریح کرد: موضوعات این کتابخانه متنوع است و در موضوعاتی مانند حوزه دین، علوم مختلف، داستان، لاتین و ... دارای کتاب است و بیشتر اعضای کتابخانه را دانشجویان تشکیل می‌دهند.

حجت الاسلام محمدی مطرح کرد: تعداد صندلی‌های کتابخانه 400 عدد است که به زودی این کتابخانه به صحن شرقی حرم منتقل می‌شود و پس از انتقال و با توجه به افزایش فضا تعداد صندلی‌های کتابخانه نیز افزایش خواهد یافت.

وی ابراز داشت: امروز نیاز جامعه است که از طریق اینترنت به کتاب‌ها دسترسی داشته باشند و یکی از کارهای این کتابخانه تهیه تصویر کتاب‌های نادر و کمیاب است تا بتوانیم آنها را به زودی و با توجه به فراهم شدن شرایط به متقاضیان عرضه کنیم.

مخزن کتاب‌های خطی

در این مخزن، حدود 2 هزار نسخه و بیش از 2 هزار عنوان کتاب خطی نگهداری می‌شود و قدیمی‌ترین کتاب‌ها مربوط به قرن هشتم است و همچنین این مخزن دارای نسخه‌های منحصر به فردی است که تنها در این کتابخانه موجود می‌باشد.

تاکنون چهار جلد فهرست کتاب خطی کتابخانه منتشر شده است و تصویر تمامی کتاب‌ها گرفته شده و متقاضیان می‌توانند با حضور در کتابخانه از این استفاده کنند.

مخزن کتاب‌های چاپی قرآن

گنجینه قرآن‌های خطی آستانه 300 نسخه و گنجینه قرآن‌های چاپی بیش از 1000 نسخه است. این نسخه‌ها از نظر تنوع، چاپ، خط، محل چاپ، ترجمه به زبان‌های مختلف دنیا و نوع کتابتی که استفاده کرده‌اند حائز اهمیت است.

مدیر فرهنگی هنری آستان گفت: اهمیت این مرکز به این دلیل است که شیعه متهم شده بود که قرآن دیگری دارد و این کتاب‌های چاپی نشان می‌دهد که تنها یک قرآن در شهرهای مختلف ایران بوده است و همچنین نشان می‌دهد که در بین شیعیان تعداد زیادی کاتب قرآن داریم.

حجت الاسلام محمدی بیان کرد: شیعیان توجه بسیاری به کتابت قرآن داشته‌اند و از معروف‌ترین آنها می‌توان به مرحوم طاهر خوشنویس تبریزی اشاره کرد که پیش از عثمان طاها قرآن‌هایی را که صفحه مختوم به آیه می‌شده را کتابت کرده است.

مدیر فرهنگی آستان با اشاره به سیر کتابت قرآن گفت: در ابتدا قرآن به خط کوفی کتابت می‌شده است و در قرن‌های اولیه انتهای آیه‌ها مشخصه‌ای نداشته است و بعدها به شکلی خاصی مشخص شده‌اند و در حدود 300 سال است که آیات شماره گذاری می‌شوند.

خانه مطبوعات

خانه مطبوعات کتابخانه آستان بعد از انقلاب شکل گرفت و مجلات تخصصی در حوزه دین و علوم مختلف در این مخزن نگهداری می‌شود و یکی از غنی‌ترین مراکز خانه مطبوعات در کشور محسوب می‌شود.

کار نگهداری از مطبوعات به دلیل هزینه‌بر بودن و صحافی آنها و همچنین جنس روزنامه‌ها بسیار سخت است و به این دلیل بسیاری از کتابخانه‌ها به این سمت نرفته‌اند. این بخش در کتابخانه آستان همچنان فعال بوده و نشریات گوناگونی به این بخش افزوده می‌شوند. بسیاری از نشریات این کتابخانه اهدایی هستند و همه این نشریات فهرست نویسی می‌شوند و از این طریق قابلیت جستجو دارند.

برخی از نشریات کمیاب این گنجینه کم‌نظیر عبارت است از : مجله فلاحت و تجارت(1298ش.)عروه الوثقی(1351ق.)؛ صوراسرافیل(1276ش.)، کاوه(1285ش.) و شرف(1306ش).

*بخش تصویربرداری

حجت الاسلام محمدی با بیان اینکه امروز نیاز جامعه است که از طریق اینترنت به کتاب دسترسی داشته باشند گفت: ما باید بتوانیم که کتاب‌های نادر و محدودی که داریم در فضای اینترنت عرضه کنیم و اکنون زمینه این کار فراهم شده است ولی عرضه نشده است.

وی بیان کرد: در بخش تصویربرداری از قرآن‌های قدیمی، کتب سنگی، نفیس و کتبی که تازه وارد کتابخانه می‌شوند صفحه به صفحه تصویر برداری می‌شود و تصویر این کتاب‌ها در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد.

کتاب‌های دستخط بزرگان

حجت الاسلام محمدی با بیان اینکه بسیاری از مؤلفانی که به ایران مراجعه می‌کنند همواره دو کتاب از تألیفات خود را همراه خود می‌آورند و این کتاب‌ها را که به امضای خودشان است یکی را به آستانه قدس رضوی و دیگری را به آستانه حضرت معصومه(س) اهدا می‌کنند البته بسیاری از بزرگان کشور نیز هستند که کتاب‌هایی را به امضای خودشان به کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه(س) اهدا کرده‌اند.

وی گفت: هم اکنون این کتاب‌ها در کتابخانه در حال احصا است و در کتابخانه جدید در نظر گرفته شده است که یک تالار به این کتاب‌ها اختصاص داده شود.

مخزن ویژه

حجت الاسلام محمدی بیان کرد: مخزن ویژه شامل کتاب‌های چاپ سنگی، سربی، نفیس و قدیمی و همچنین کتاب‌های نادر و کمیابی است که بیش از 50 سال از چاپ آنها گذشته است.

وی با اشاره به بخش کتاب‌های عطف زرد کتابخانه گفت: شما اگر بخواهید اعتقاد فاسدی را رد و یا اندیشه‌ای را نقد کنید باید به آن اعتقاد و اندیشه دسترسی داشته باشید و این بخش از کتابخانه حاوی این گونه کتاب‌هاست و محققان می‌توانند با ارائه نامه یا مدرکی دال بر محقق بودن به این بخش از کتابخانه دسترسی داشته باشند.

مرکز حفظ، پژوهش و نشر اسناد آستان

حجت الاسلام والمسلمین محمد نظری رئیس مرکز اسناد آستان مقدس نیز در  گفتگو با خبرگزاری «حوزه» گفت: حجت الاسلام والمسلمین سعیدی تولیت  آستان مقدس با درک ضرورت‌ها و اهمیت بالای موضوع حفظ اسناد موافقت خود را با تأسیس واحد مستقلی در نظام اداری آستان مقدس با عنوان مرکز حفظ، پژوهش و نشر اسناد آستان مقدس در راستای تحقق سند چشم انداز آستان اعلام کرد و این مرکز در سال 1391 تأسیس گردید و فعالیت رسمی خود را تحت مجموعه حوزه تولیت آغاز نمود.

وی ادامه داد: در طول دوران و تاریخ آستان مقدس مسلماً اسناد مکتوب و غیر مکتوبی وجود دارد که حاوی اطلاعات ذی‌قیمتی است؛ اما اینکه این اسناد چگونه در اختیار محققان و مسئولین قرار گیرد کاری بود که بر زمین مانده بود.

رئیس مرکز اسناد آستان مقدس با بیان اینکه انبوهی از اطلاعات مکتوب وجود دارد و باید کاری کرد که این اسناد تنظیم شده و هدفمند در اختیار افراد مختلف قرار گیرد گفت: افرادی که می‌توانند از این اسناد استفاده کنند اولاً مدیران جدیدی هستند که باید به سرعت و سهولت نسبت به اطلاعات گذشته دسترسی داشته باشند و تصمیمات را بر اساس این اطلاعات بگیرند تا تصمیم‌گیری‌ها اشتباه نکرده و همچنین تجربیات جدیدی را روی تجربیات گذشته انجام ندهند.

وی ابراز داشت: از طرفی بسیاری از مردم راجع به موضوعاتی که در آستان مقدس است تقاضای دسترسی دارند و می‌خواهند در مورد موضوعاتی که مدنظرشان است اطلاعاتی را به دست آورند و ما سعی می‌کنیم که در این مرکز آنچه مربوط به مرکز است را در یک نرم‌افزار ارائه کنیم.

تدوین اسناد

محمد باقر مشکاتی مسئول بخش تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت معصومه(س) با بیان اینکه مرکز اسناد آستان مقدس از چند بخش تشکیل شده است که یکی از بخش‌های اصلی تدوین اسناد است گفت: در این بخش اسناد را پس از فهرست نویسی و ورود اطلاعات در نرم‌افزار مورد بررسی قرار می‌دهیم و مجموعه اسناد را به صورت موضوعی در قالب کتاب و جزواتی تهیه می‌کنیم که انشا الله در آینده منتشر می‌شوند.

وی بیان کرد: تدوین اسناد یک کار پژوهشی نیست، بلکه این اسناد در قالب مجموعه‌هایی منتشر می‌شود و بعدها توسط پژوهشگران مورد تحقیق و بررسی قرار می‌گیرد، البته ممکن است در کنار این کار برخی از موضوعات را به صورت پژوهشی کار کنیم.

مسئول بخش تدوین و نشر مرکز اسناد آستان گفت: بخش دیگری که در این قسمت به آن می‌پردازیم تاریخ شفاهی است که در این بخش از مسئولان، صاحب‌منصبان، خادمان با سابقه و از کسانیکه از امور آستانه مطلع هستند مصاحبه گرفته شده و پیاده می‌شود و در مجموعه‌های مختلفی به صورت موضوعی و شخص محور منتشر می‌شود و تاکنون 10 نفر از صاحب‌منصبان و مسئولین گذشته مصاحبه گرفته شده است که در حال پیاده شدن هستند.

وی با اشاره به بخش ستارگان حرم افزود: این بخش از بیست سال گذشته تاکنون سابقه داشته است که بر روی علمای مدفون در حرم کار کرده و مجموعه‌ای را به نام ستارگان حرم تهیه می‌کردند و ما در ادامه این طرح همه علما و مدفونین حرم را با نگاه اسناد و تاریخی که همه علما، شعرا، خادمین آستانه و شهدای بزرگواری که در حرم مدفون هستند را شامل می‌شود و شرح حال آنها مستد سازی شده و منتشر می‌شود.

ستارگان حرم

مشکات بیان کرد: از علمای صد سال گذشته 500 نفر شناسایی شده‌اند و در حدود 400 نفر شرح حالشان نوشته شده که از این تعداد 130 نفر در مجموعه ستارگان حرم به صورت تفسیری کار شده است و البته شرح حال همه آنها در قالب دیگری با عنوان علمای مدفون در حرم فاطمی در حد یک تا دو صفحه مستند سازی و تدوین می‌شود.

وی ابراز داشت: حدود 50 نفر از شاعران حرم اعم از علمایی که دیوان شعر داشتند و کسانی که شاعر بودند شناسایی شده‌اند و شرح حال اجمالی آنها آماده شده است.

تدفین 120 نفر از پادشاهان و رجال سیاسی در حرم

مسئول بخش تدوین و نشر مرکز اسناد آستان تصریح کرد: حدود 120 نفر از رجال سیاسی، حکومتی، نظامی اعم از شاهان، شاهزادگان، امرا، وزرا و وکلا که به مرور نیز کشف می‌شوند، شرح حالشان جمع آوری شده است.

وی عنوان کرد: خادمان و صاحب‌منصبان خود آستان مقدس نیز در یک مجموعه جدا تهیه می‌شود و همچنین تمام افرادی که در حرم مدفون هستند را در مجموعه جداگانه و یا در یک نرم‌افزار آماده خواهد شد تا کسانی که دنبال مدفونین خود هستند بتوانند به این مجموعه مراجعه کنند.

مشکاتی با اشاره به مجموعه‌هایی که به صورت آزمایشی تهیه شده‌اند گفت: مجموعه سه جلدی مشاغل حرم که در سه جلد مجزا و بر اساس اسناد و احکامی است که تولیت‌های آستانه صادر کرده‌اند، کتاب وقایع اتفاقیه که حاوی تصاویری از فرم‌هایی است که از 30 سال قبل از انقلاب توسط خادمین حرم پر می‌شدند و حاوی گزارشات روزانه و مراسم‌هایی است که در حرم روی می‌داده است، مجموعه چلچراغ که  300 لوستر حرم را با شناسنامه و تغییراتی که اعمال شده است را به تصویر کشیده است و در آیینه اسناد که در آن به نوعی به تاریخ تحولات حرم از نگاه عمرانی به صورت صحن به صحن پرداخته شده است،  از جمله مجموعه‌هایی هستند که به صورت آزمایشی تهیه شده‌اند.

بخش فهرست نویسی

فضل الله طاهری مسئول بخش فهرست نویسی مرکز اسناد آستان مقدس با بیان اینکه این بخش در دو شیفت در حال فهرست نویسی اسناد آستان است گفت: این اسناد در قالب اسناد ملکی، اداری و فرهنگی در بایگانی آستان مقدس موجود بوده است و روال کار به این صورت است که این اسناد پس از شناسایی و جمع‌آوری به این بخش منتقل می‌شوند و سپس برای نگهداری در آرشیو آفت زدایی می‌شوند.

وی ادامه داد: پس از آفت زدایی این اسناد در قالب اسناد زائد، امحایی و ارزشمند قابل فهرست نویسی، تفکیک و ارزش گزاری می‌شوند.

مسئول بخش فهرست نویسی مرکز اسناد آستان عنوان کرد:  اسناد قابل فهرست نویسی بر اساس دستورالعمل‌های صادر شده، در قالب کاربرگ اسناد مکتوب که این کاربرگ از آیتم‌های مشخصی تنظیم شده و برگرفته از کاربرگ اسناد کتابخانه ملی است فهرست نویسی می‌شوند.

وی افزود: آیتم‌های کار برگ از آیتم‌های استاندارد ملی تهیه شده است و در واقع کل محتویات اسناد بر اساس نوع سند در این کاربرگ ها وارد می‌شود به گونه‌ای است که توسط پژوهشگران و محققین قابل بهره‌برداری و استفاده باشد.

وی گفت: پس از تکمیل کاربرگ اطلاعات کاربرگ وارد نرم‌افزار می‌شود و سپس به بخش عکس‌برداری می‌رود و به این صورت است که کاربرگ، عکس سند و نرم‌افزار در کنار هم قرار می‌گیرند و پژوهشگران می‌توانند از آنها استفاده کنند.

*مرمت و صحافی کتب خطی

بخش صحافی و مرمت کتابخانه آستان حضرت معصومه(س) با ترمیم و صحافی کتب خطی نقش بسیار مهمی در نگهداری از کتب نفیس خطی این کتابخانه دارد.

حجت الاسلام و المسلمین محمد اسماعیلی صحاف کتابخانه آستانه از چهره‌های ماندگار در عرصه کتاب‌های خطی و فرزند استاد حاج توکل اسماعیلی معروف به «مش اسماعیل» است .

شایان‌ذکر است که مش اسماعیل استاد دانشگاه و از نخستین هنرمندانی است که آهن را در مجسمه‌سازی جانشین گل رس و سنگ نمود و کار او بیشتر با مفتول و ورقه‌های آهن اجرا می‌شد. او حتی از دورریز کار دانشجویان نیز استفاده می‌کرد و با برش‌ها و جوش‌هایی که روی آثارش ایجاد می‌کرد بافتی منحصربه‌فرد خلق می‌کرد.

موضوع بیشتر آثار مش اسماعیل ملهم از اسطوره‌های ایرانی و کاراکترهای انسانی چون رستم و دیو سفید، مادر و کودک، زن روستایی و .... بود. او در آبان 1373 درگذشت. هم‌اکنون تعدادی از آثار وی در موزه جهان‌نما در معرض دید قرار دارد.

حجت الاسلام اسماعیلی از صحافان برجسته کشور نیز در این گفت و گو گفت: از دهه 50 کار خود را شروع کرده، از سال 56 که وارد قم گردیده به این کار مشغول شده است، وی ادامه می دهد که خداوند توفیق داد تاکنون حدود 18 سال است که در آستان مقدس حضرت معصومه(س) انجام وظیفه کنم.

وی بیان کرد: کار خود را از کتابخانه‌های بزرگ قم و با مرحوم حاج آقای مجتبی عراقی که قبرشان در حجره پروین اعتصامی است شروع کرده و بالغ بر 4 هزار جلد را مرمت کردم.

حجت الاسلام اسماعیلی ادامه داد: سپس آیت الله استادی از من درخواست کرد که در مسجد اعظم مشغول شوم و در آنجا نیز حدود 4 هزار کتاب را مرمت کردم،  البته این آمار به غیر از چندین هزار جلد کتاب‌های چاپی‌ است که مرمت کرده‌ام.

وی بیان کرد:  حدود 18 سال است که در آستان مقدس هستم و حدود 1200 جلد کتاب را مرمت کرده‌ام و اکنون نیز ماهانه 25 تا 30 جلد کتاب را مرمت می‌کنم.

این هنرمند با بیان اینکه در کتابخانه آستان کتاب‌هایی که جلد ندارند یا جلدشان آسیب دیده است جلدسازی و یا مرمت می‌شوند گفت: بعضی از کتاب‌ها قدمتشان به جلد است و گاهی ارزش کتاب به جلد آن است و ما جلد کتاب را بازسازی می‌کنیم و آن را روی کتاب کار می‌گذاریم.

وی تصریح کرد: بعد از بررسی و تعیین نوع کتاب به قسمت بیمارستان منتقل می‌شود و پس از آسیب‌شناسی و معاینه کتاب کار را روی آن شروع می‌کنیم و اگر لازم باشد جلدسازی و یا مرمت می‌شود.

گزارش از علی زنگنه