نقش «دوستي و تکريم» در تربيت «نوجوان»

حوزه/ اسلام در مسیر «تربیت و تکریم نوجوانان» با توصیه والدین به مؤلفه هایی چون «محبت»، «احترام»، «چشم پوشی» و ...، نقش موثر این امور را در شکل گیری صحیح شخصیت آنها مورد تاکید قرار داده است.

به گزارش خبرگزاری«حوزه»، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، در نوشتاری تحت عنوان «دوستي و تکريم» در تربيت نوجوان نگاه تکریمی والدین به فرزندان شان در دوران بلوغ و نوجوانی را منشاء تربیت درست نوجوانان دانسته اند.

متن یادداشت این مرجع تقلید در ذیل می آید؛

دوران نوجوانی بهترین و مناسب ترین زمان برای آموزش و تربیت نوجوانان است. در این دوران که نوجوان – اگر نه به اندازه کودکی ولی به هر حال به میزان بسیار زیاد – از والدین خود متأثر است، فرصت بسیار مناسبی برای تربیت او مهیا می شود. حضرت علی(علیه السلام) در ضمن سفارش به فرزند خود امام حسن مجتبی(علیه السلام)، به زمینه بسیار مستعد روح نوجوانان برای رشد و تکامل اشاره کرده، می فرماید: «واِنّما قَلبُ الحَدَثِ کَالارضِ الخالِیه ما اُلقِی فِیها مِن شَی ءٍ قَبِلَتهُ فَبادَرتُکَ بِا لادَبِ قَبلَ ان یقسُوَ قَلبَکَ و یشتَغِلَ لُبُکَ» (1)؛ بی تردید دل نوجوان چون زمین آماده و بدون کشت است و آماده پذیرش هر بذری است که در آن افکنده شود پس به تربیت تو شتافتم پیش از آن که دلت سخت شود و خاطرت به چیزی مشغول شود.

اسلام به عنوان یک دین جامع در اینجا نیز ما را تنها نگذاشته و با ارائه راهکارهایی به والدین برای تعامل مؤثر و مثبت با فرزندان شان، از ما دستگیری کرده است، تا عبور توأم با معرفت و پاکی از این دوران داشته باشیم. این دین مبین در مسیر تربیت نوجوانان راهنمایی های مختلفی را به والدین آنها ارائه می کند که یکی از این آموزه ها تأکید بر «تکریم نوجوان» است.

اسلام با به رسمیت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هایی «مکلف»، از همان بدو بلوغ آنها را در قبال رفتارهایشان «مسئول» معرفی می کند و آغاز شدن مرحله جدید و باارزشی از زندگی شان را به آنان اعلام می نماید تا بیش از بزرگ سالان قدر باقی مانده خود را بدانند و با انتخاب هایی درست تر در مقایسه با آن ها، برای امور زندگی شان تصمیم بگیرند و در همه رفتارها و رفت و آمدها و نشست و برخاست های شان حریم و حدود الهی را رعایت کنند و به تدریج در همه ابعاد زندگی شان رشد کنند.

از همین رو است که در تاریخ می خوانیم، بسیاری از بزرگان و علما با برگزاری مراسم هایی باشکوه، دوران بلوغ فرزندان نوجوان شان را جشن می گرفتند تا به آنها ارزش و اهمیت دوران جدید زندگی شان را اعلام کنند.

در احوالات سید بن طاووس نقل شده که به فرزندش توصیه می کرد دوران بلوغ خود را به واسطه اینکه شایستگی مواجهه با خداوند متعال را به عنوان انسانی کامل پیدا کرده، قدر بداند و تاریخش را ثبت کرده و آن را به عنوان عیدی همیشگی به یاد بسپارد.(2)

اسلام در مسیر «تربیت و تکریم نوجوانان» با توصیه والدین به مؤلفه هایی چون «محبت»، «احترام»، «چشم پوشی» و ...، نقش موثر این امور را در شکل گیری صحیح شخصیت آنها مورد تاکید قرار داده است. گفتارها و رفتارهای معصومین(علیهم السلام) گنجینه پایان نایافتنی این توصیه ها و معارف سازنده است که در ادامه برخی از آنها را به صورت اجمالی مرور می کنیم.

* نقش «محبت» در تربیت نوجوانان

پیشوایان دینی همواره به فرزندان شان محبت می کردند و از هر فرصتی برای ابراز این محبت استفاده می کردند چنانکه قرآن کریم نصایح لقمان حکیم به فرزندش را با خطاب زیبای ‏«یا بُنَی» (3)؛ (ای پسرکم) گزارش می کند و امام علی(علیه السلام) نیز در نامه ای ده بار اندرزهای خود به امام حسن(علیه السلام) را با همین تعبیر همراه می کند.(4)

حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نیز درباره مردی که گفته بود هرگز کودکی را نبوسیده فرمود: «‏هذا رجُلُ عِندی انَّه من اهلِ النّارِ» (5)؛ این مردی است که در نزد من از اهل دوزخ است.

و در بیان دیگری نیز برای والدین وظیفه شناس این گونه دعا فرمود که: «رَحِمَ الله عَبداً اعانَ وَلدَهُ عَلَی بِرِه بِالاِحسانِ اِلیهِ و التَالفِ لَه وَ تَعلیمِهِ و تَادیبِهِ» (6)؛ خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را بر نیکی و سعادتش یاری کند به اینکه به او احسان نماید و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربیت او بپردازد.

چنین سخنی نشان از جایگاه بسیار مهم محبت و مهرورزی به فرزندان دارد. عاملی که از پدید آمدن عقده و حقارت نزد آنها جلوگیری می کند و موجب پدید آمدن احساس عزت و اعتماد به نفس در آنها می کند و می تواند سهمی در جلوگیری عدم اقدام آنها بر معصیت داشته باشد.

امام علی (علیه السلام) می فرماید: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ لَمْ يُهِنْهَا بِالْمَعْصِيَةِ»؛ (7) کسی که خود را گرامی می دارد آن را با گناه خوار نمی کند.

* «احترام» به نوجوانان، زمینه شکوفایی آنها

توصیه دیگر اسلام در تربیت نوجوانان «احترام» به شخصیت و انتخاب های شان و تقویت اعتماد به نفس در نهادشان است.

حضرت علی(علیه السلام) در حدیثی که باید الگوی تعامل نرم خویانه و عقلانی با فرزندان باشد می فرماید: «لا تَقسِروُا اولَادَکُم عَلی آدابِکُم فَانَّهُم مخلوُقوُنَ لِزَمَانٍ غَیرَ زَمانِکُم» (8)؛ فرزندان خود را برآداب و رسوم خود مجبور نسازید زیرا آنان بر روزگاری غیر از روزگار شما تعلق دارند.

در بیان مشهوری از حضرت رسول نیز می خوانیم که: «الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِین‏» (9)؛ فرزند هفت سال سروَر، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزیر است.

در این حدیث می بینیم که به والدین سفارش شده که در دوران بلوغ و نوجوانی به فرزندشان به عنوان یک شخصیت بزرگسال بنگرند و به او اعتماد نمایند و در کارها با وی مشورت کنند و به نظر او احترام بگذارند و به او مسئولیت دهند تا شخصیتش شکوفا گردد.

والدینی که چنین تعاملی با نوجوانان داشته باشند، می توانند با کاشتن دانه های اخلاق و آداب اسلامی در نهاد فرزندان شان، تأثیرات بسیار عمیقی در هدایت آنها داشته باشند.

* چشم پوشی و بخشش، راهکار مقابله با خطاهای احتمالی نوجوانان

همچنین باید این نکته را نیز مدنظر قرار داد که نوجوانان به خاطر ارتکاب خطا در اموری که – به تبع آشنایی کم شان با معارف دینی – اطلاعات کمی در موردشان دارند، مؤاخذه و عقاب نمی شوند.

در حدیثی از امام علی(علیه السلام) می خوانیم: «جهلُ الشَبابِ معذورٌ، علمُهُ مَحُقُور» (10)؛ ناآگاهی نوجوانان پذیرفته و آگاهی و دانش آنان ناچیز است.

این روایت بیان می کند که عذر نادانی نوجوان مقبول است؛ زیرا علم او در نوجوانی محدود و نارساست. به همین خاطر خداوند متعال توبه جوانان را راحت تر می پذیرد.

در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «ما مِن شی احَبُّ الَی اللهِ من شابٍ تائِبٍ» (11)؛ چیزی محبوب تر از توبه کننده در نزد خداوند نیست.

درباره برخورد والدین با خطاهای نوجوانان در تعلیم و تربیت اسلامی، مفهوم و ترجیع بند «‏تغافل» بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. یعنی والدین چنین وانمود کنند که اشتباهات و خطاهای فرزندان نوجوان شان را ندیده اند. با به کارگیری این روش، دیگر احساسات نوجوان با تذکرهای پی درپی جریحه دار نمی شود و لجاجت و ستیزه جویی در او زمینۀ رشد نمی یابد.

امام علی(علیه السلام) نیز آن را از برترین کمالات انسان های بزرگوار می شمارد و می فرماید: «اشرَفُ اخلاقِ الکَریم تَغافُلُهُ عَمَّا یعلَم» (12)؛ از برترین اخلاق انسان بزرگوار، تغافل او از دانسته های خویش است.

با رعایت این نکات و دیگر نکاتی که در کتاب های اخلاق و تربیت اسلامی تفصیلا بیان شده اند، والدین می توانند زمینه گذار سالم و نوجوانان شان را از این دوران حساس و پرالتهاب فراهم کنند.

پی نوشت:

(1). نهج البلاغه، شريف الرضى، محمد بن حسين‏، محقق/ مصحح: فيض الإسلام‏، نشر هجرت‏، ص 393.

(2). كشف المحجة لثمرة المهجة، سيد اين طاووس، رضي الدين أبي القاسم علي بن موسى بن جعفر، ص 91.

(3). سوره لقمان، آيات 13 و 16 و 17.

(4). نهج البلاغة، همان، ص 391.

(5). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 6، ص 50.

(6). مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، نورى، حسين بن محمد تقى‏، ج 15، ص 169.

(7). غرر الحكم و درر الكلم‏، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق/ مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، ص 634.

(8). شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبه الله‏، محقق/ مصحح: ابراهيم، محمد ابوالفضل‏، ج 20، ص 267.

(9). مكارم الأخلاق‏، طبرسى، حسن بن فضل‏، قم، نشر شريف رضى‏، 1412هـ.ق، چاپ چهارم، ص 222.

(10). غرر الحكم و درر الكلم‏، همان، ص 339.

(11). شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، همان، ج 11، ص 181.