به گزارش خبرگزاری «حوزه»، حجت الاسلام والمسلمین علی محمدی خراسانی در جلسه فقه مسجد به موضوع «اجزاء مسجد» و بررسی "جواز ساختن وضوخانه در مسجد و جزء بودن مرافق مسجد" پرداخت.

متن مباحث مطرح شده در چهل یکمین جلسه فقه مسجد در ذیل می ‌آید.

خلاصه جلسه قبل

در باب اجزاء مسجد تا قبل از این جلسه، یازده موضوع با عناوین «زمین مسجد، دیوار مسجد، سقف مسجد، سطح و پشت بام مسجد، محراب مسجد، مناره مسجد، درب مسجد، منبر مساجد، سرداب مساجد، صحن مسجد و حریم مسجد» مطرح و بحث شده است که کدامیک از اینها جزء و کدامیک جزء توابع مسجد می ‌باشند. در حقیقت به صورت کلی جزء بودنشان مورد بررسی قرار گرفت.

 دوازدهمین موضوع «مِطهَرَة و میضات»، یعنی «وضوخانه» می باشد که به معنی محل طهارت و وضو است؛ این دو عنوان هم در روایات وارد شده و هم در کلمات فقها نیز در باب مسجد زیاد به کار رفته است. سیزدهمین مورد مرافق المسجد «ملازمات مسجد» می باشد که امروز به بحث گذاشته می شود.

لغت مِطهَرَة و میضات

کتب لغات مثل: مصباح المنیر، معجم مقاییس اللغة، اقرب الموارد و المنجد، همه در این معنی متفق و یک کلام اند که میضات و مطهره هر دو اسم مکان هستند.

* میضات از ماده "وَضُأَ" به معنی "حسن و صار  نظیفا" زیبا و تمیز شد، اخذ شده است. توضأ باب تفاعل هم یعنی اغتسل و تطهر، خود را تطهیر کرد و وضو گرفت و در هر حال به معنای تمیز شدن است به قصد طهارت از حدث باشد یا به قصد طهارت دیگری باشد.

میضات به معنی الموضع الذی یتوضأ فیه و ما یتوضأ منه، اوّلی به معنای وضوخانه و دومی هم مکان وضو و ظرف وضو می باشد. پس میضات «وضوخانه» است.

* مِطهَرَة به معنای «بیت یتطهر فیه» آن چهار دیواری که درآن تطهیر حاصل می شود و یا گفته اند "إناء یتطهر به" یعنی آفتابه یا کاسه ای که با آن طهارت حاصل می‌شود. در فارسی معادل این دو لفظ، دستشویی و وضوخانه می‌باشد.

جزء مسجد بودن وضوخانه

بحث در این است که آیا وضوخانه قسمت مسجد نیز جزء مسجد است یا خیر. مرحوم صاحب عروه در این مبحث سخنگوی مشهور می باشد و نظر مشهور همین نظر ایشان است.

صاحب عروه در این باره می گوید: «يستحب جعل المطهرة على باب المسجد». (تعاليق مبسوطة على العروة الوثقى (للفياض)، ج‌3، ص: 141)

در این عبارت دو احتمال وجود دارد:

* احتمال اول اینکه مستحب است مطهره دم در مسجد باشد.

* احتمال دوم این است که این بیان کنایه از این است که دورتر باشد.

برای احتمال اول این معنا مقرّب است که اگر نزدیک باشد برای فور در طهارت بوده و عمل طهارت را برای اهل مسجد آسان می کند ولی این مستند فقها نمی باشد، چرا که بحث فقهی نیست، لذا فقها این معنا را در این مبحث قصد نکرده اند.

لذا مد نظر فقها، احتمال دوم می باشد چرا که نگفته اند که واجب است بیرون مسجد باشد که از آن استفاده شود که داخل مسجد حرام است. بنابراین از این استحباب استفاده می شود که داخل مسجد نیز جائز است و نهایتاً وضوخانه داخل مسجد کراهت خواهد داشت ولی حرام نیست.

دلیل استحباب جلوی در مسجد بودن وضوخانه

* دلیل اول؛ ادعای اجماع

صاحب ریاض قدس سره، بر این استحباب ادعای اجماع کرده است. ما برای چنین اجماع هایی دلیلیت قائل نیستیم و نهایتاً اگر دلیل تام باشد این یک مؤیّد خواهد بود.

* دلیل دوم؛ روایت امر بر قرار دادن وضوخانه کنار در مسجد

‌«وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي حَدِيثٍ وَ اجْعَلُوا مَطَاهِرَكُمْ عَلَى أَبْوَابِ مَسَاجِدِكُمْ.» (وسائل الشيعة، ج‌5، ص: 231)

دلیل عدم استفاده معنی وجوبی از حدیث

ظاهر بیان این روایت امر است که ظهور در وجوب دارد، ولی چطور برخی از فقها از آن استفاده استحباب کرده اند، سرّش در این است که در مبنای مشهورِ فقها روایاتی که سندشان ضعف دارد را حمل بر استحباب می کنند و در این روایت بر اساس رجوعی که به کتب رجالی داشتم دو تن از راویان در کتب رجال نامشان به اهمال گذاشته شده است؛ یکی عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ و دیگری جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ، فلذا چون سند روایت را تضعیف کرده اند، دیگر مفید وجوب نمی توانست باشد و بر اساس قاعده دیگری بنام تسامح در أدلّه سنن، امر را به معنی استحباب گرفته اند.

داخل مسجد بودن وضوخانه، حرام است

مشهور فقها، قاعده تسامح را قبول دارند ولی ما مکرر بحث کرده ایم که این مبنا را قبول نداریم و از طرفی سند روایت هم ضعیف است، فلذا ما دلیلی بر اصل استحباب این امر نداریم. البته جهات دیگری بعداً مطرح خواهد شد که بر اساس آنها، داخل مسجد بودن وضوخانه حرام می ‌باشد ولی این نیز به معنی وجوبِ بیرون بودن آن نیست چرا که در اصول بر این مبنا معتقدیم که نهی از چیزی مقتضی امر به ضد آن نیست؛ آنچه شرعی است حرمتِ بودن وضوخانه در داخل مسجد می باشد ولی طبعاً این یعنی باید در خارج باشد، ولی این «باید» شرعی نیست بلکه یک بایدِ عقلی می ‌باشد.

بررسی مشروعیت صُور مختلف وضوخانه در مسجد

البته این وضوخانه چند صورت دارد که در بعض صُوَرش داخل مسجد بودن آن هیچ اشکالی ندارد ولی در بعض صُور آن داخل مسجد بودن آن قطعاً حرام است.

خلاصه بحث این است که دلیلی وجود ندارد که استحباب ساخت وضوخانه را در خارج مسجد بیان کرده باشد.

* چهار صورت مبحث وضوخانه

1- وضوخانه فقط برای وضو گرفتن باشد و در دیوار مسجد ایجاد شود و ضرری به مسجد و مزاحمتی برای نمازگزاران نداشته باشد.

میضات یا مطهره فقط به معنی وضوگرفتن باشد و در این حالت ضرری ندارد و داخل مسجد بودن اشکالی ندارد چرا که تحت هیچ عنوان حرامی نمی ‌رود و بسا به مصلحت نمازگزاران نیز باشد.

مگر اینکه تحت عنوان تغییر وقف قرار گیرد که عرف از این تغییر وقف را بفهمد در این حالت جایز نیست ولی به نظر ما این تصادق عرفاً ثابت نیست.

اگر هم بر حضور نمازگزاران ضربه بزند، حرام نیست ولی نیکو نخواهد بود.

ملازمه دائمی یا غالبی با تنجیس مسجد را نیز ندارد که بگوییم مثلاً از بینی کسی خون می آید و او اینجا اقدام به شستشو می کند. این مقارن اتفاقی است و مقارن اتفاقی، منشأ جعل حکمی نمی شود.

2- وضوخانه فقط برای بول یا قضاء حاجت باشد.

 این در مساجد اهل سنت زیاد دیده می شود، این از جهات عدیده حرام است.

* هتک حرمت مسجد است و حرام می باشد؛ مسجد از شعائر الله بوده و تکریم آن واجب است.

* تنجیس مسجد می باشد و لذا حرام است.

* مصلّین به خاطر بوی بد وضوخانه دچار ایذاء می شوند و از این جهت نیز حرام است.

این دو صورت در حالتی است که اینجا قبلاً برای مسجد وقف شده است.

3- صورت سوم این است که اگر اینجا برای استراحت و قضاء حاجت وضع شده است، مثلاً کسی اینجا را وقف بر دستشویی کرده است؛ بعد کسی آمده و کل زمین های اطراف را خریده و مسجد درست کرده است و الان وضوخانه وسط مسجد قرار دارد؛ در این حالت چون وقف است تا زمانی که قابل استفاده می باشد، وضوخانه به حال خود باقی خواهد ماند و کسی حق تغییر و تخریب ندارد.

4- صورت چهارم این است که این به عنوان جزء مسجد وقف نشود، این ایراد ندارد که وضوخانه ‌ای وقف مسجد باشد ولی نه به عنوان جزء مسجد بلکه با عنوان تابع مسجد و لوازمات مسجد وقف شود که در بحث بعدی که مرافق و ملازمات مسجد است، قرار می گیرد.

جزء سیزدهم؛ مرافق المسجد

این بحث در آیات و روایات نیامده است، امکانات منزل و مسجد و هر مکان دیگر را مرافق آنجا گویند، مثل دستگاه صوتی مسجد و دستگاه خنک کننده و گرم کننده، وضوخانه، آشپزخانه و حمام برای مسجد که مرفق آن هستند.

مرافق دو قسم است:

* یک قسم قابل انتقال است.

* یک قسم قابل انتقال نیست.

اینها جزء متعلقات مسجد است، اینها آیه و روایت دارد و لذا عرفاً باید مورد توجه قرار داد و به نظر می رسد اینها جزء توابع مسجد می باشند و جزء مسجد نمی باشند.

دو عنوان دیگر می ماند یکی آلات و ابزار مسجد مثل فرش مسجد می باشد و دیگری اموال مسجد است که در جلسه بعد مورد بررسی قرار می گیرد تا با اتمام این دو مبحث، بحث اجزاء را تمام کرده و به موضوع احکام مسجد وارد شویم.