به گزارش خبرگزاری«حوزه»، آیت الله سید احمد خاتمی از اساتید حوزه علمیه قم در ادامه بحث «فقه حکومتی» به بررسی بخش دیگری از ادله وجوب حفظ نظام در حوزه فرهنگی پرداخت.

عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ عَلَيْكُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِي دِينِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهْ فِي دِينِ اللَّهِ لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يُزَكِّ لَهُ عَمَلًا. (الكافي، ج‏1، ص: 31)

مفضل گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم مى فرمود: بر شما باد كه در دین خدا دانشمند شوید و صحراگرد نباشید زیرا آن كه در دین خدا دانشمند نشود خدا روز قیامت به او توجه نكند و كردارش را پاكیزه نشمارد.

قاعده لاضرر

برخی از بزرگان مثل حضرت امام (ره) و شاگرد برجسته ایشان یعنی مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی معتقدند که قاعده لا ضرر، قاعده فقهی نیست بلکه حکم شرعیِ حکومتی است.

در ادامه بحث بیان خواهیم کرد که قاعده فقهیه است و شعاع آن تا موارد حکومتی هم می رسد. حال اسم آن را هر چه می خواهید بگذارید؛ قاعده لاضرر فروع کثیره دارد.

* 650 مورد در فقه شیعه مبتنی بر قاعده لاضرر وجود دارد؛

* 200 مورد در فقه اهل سنت مبتنی بر قاعده لاضرر مطرح شده است؛

* 50 فرع مربوط به اضرار به نفس می باشد.

در نتیجه 900 مورد در فقه ما و اهل سنت وجود دارد که مستند به قاعده «لاضرر و لا ضرار» است.

مرحوم شهید اول در کتاب القواعد و الفوائد جلد 1، صفحه 74 می گوید: «کل فقه به پنج قاعده بر می گردد. این پنج قاعده را اگر کسی بفهمد کل فقه را فهمیده است؛ 1- قاعده تبعیۀ العمل للنیۀ، 2- قاعده المشقۀ موجبۀ للعسر، (هر کاری که مشقت فوق العاده داشته باشد موجب عسر و حرج است) 3- قاعدۀ الیقین. (این قاعده یک تفسیر ویژه در اصول دارد و یک تفسیر هم در کلمات این بزرگان، شک در اصل یقینی که در به چیزی داشته ام که تفسیر اهل اصول است). 4- قاعده نفی الضرر. 5- قاعده العادۀ (عرف)».

طبق نظر شهید، قاعده نفی ضرر یکی از قواعدی است که کل فقه به آن بر می گردد.

* کتب بزرگان با موضوع قاعده لاضرر جهت پژوهش

بسیاری از بزرگان در مورد قاعده لاضرر رساله های مستقل و غیرمستقل نوشته اند.

* «قواعد الفقیۀ» مرحوم بجنوردی، جلد اول، قاعده لاضرر.

* «قاعده لا ضرر»، شیخ الشریعه.

شیخ الشریعه از استادان مرحوم آیت الله العظمی خویی است. وی فقیه برجسته ای بوده که در نجف منبر هم می رفته است. در ایام فاطمیه موضوع بحث ایشان خطبه فدکیه بوده و مسجد از حضور مردم شلوغ می شده است.

این کتاب از کتب قوی در مورد قاعده لاضرر است. چاپ انتشارات جامعه مدرسین، همچنین آل البیت نیز آن را چاپ کرده است.

* بدایع الدرر فی قاعده لا ضرر» حضرت امام (ره). قبلاً در الرسائل چاپ شده بود و اخیرا جداگانه منتشر شده است.

* «لاضرر» آقا ضیاء عراقی.

* «لا ضرر» شیخ انصاری، در پایان کتاب مکاسبِ یک جلدی چاپ شده است. همچنین در مجموعه آثار شیخ هم انتشار یافته است.

* مرحوم سید میر عبد الفتاح حسین مراغه ای در کتاب «العناوین» جلد اول عنوان دهم به قاعده لاضرر می پردازد.

* «عوائد الایام» مرحوم ملا احمد نراقی.

* «لاضرر» شهید صدر.

* «لا ضرر» آیت الله العظمی سیستانی.

* «لا ضرر» آیت الله العظمی مکارم (القواعد الفقیه جلد اول).

* «لاضرر» آیت الله العظمی سبحانی. از حضرت آیت الله سبحانی چند «لا ضرر» نوشته شده که تقریرات درس ایشان است. تقریر «لاضرر» آقای حیدری در الرسائل الاربع کامل ترین این تقریرات است.

بررسی قاعده لاضرر در چهار فصل

فصل اول: تاریخ قاعده لاضرر در میان خاصه و عامه.

فصل دوم: مدرک قاعده لاضرر. عمدتاً حدیث سمره بن جندب است و تفاصیل پیرامون این حدیث.

فصل سوم: مفاد قاعده لاضرر.

فصل چهارم: تنبیهات بحث قاعده لاضرر که مشتمل بر 14 تنبیه است.

* تاریخ قاعده لاضرر در میان علمای شیعه

* از میان علمای شیعه اولین کسی که در کتب خود این مسئله را به عنوان قاعده مطرح کرده، محمد بن حسن حِلّی مشهور به فَخْرُ الْمُحَقّقین از فقیهان شیعه فرزند علامه حلی متولد 682 و متوفی 771 و استاد شهید اول است. ایشان قبل از سن بلوغ مجتهد شده بوده است. فَخْرُ الْمُحَقّقین در کتاب ایضاح الفوائد فی شرح القواعد جلد 2 صفحه 48 می گوید: «و الضرر منفی فی الحدیث المتواتر».

* دومین کسی که به قاعده لاضرر پرداخته، شهید اول متوفای 786 در کتاب القواعد و الفوائد جلد 1 صفحه 74 است همچنین شهید اول اولین فقیهی است که در قواعد کار کرده است.

* علامه مجلسی در بحار جلد 2 صفحه 277 می گوید: لهذا الاصل شواهد کثیره من الاخبار مذکوره فی مواضعها.

همچنین در مرآۀ العقول جلد 19 صفحه 395: ان مضمون قوله لا ضرر و لا ضرار مروی من طرق الخاصه باسانید کثیره فصار اصلا من الاصول و به یستدلون فی کثیر من الاحکام.

* فاضل تونی: (اهل فردوس) متوفای 1071 در کتاب الوافیه صفحه 193 و 194 در پایان بحث برائت عنوان کرده است: شرط قاعده برائت که اجرای برائت سبب ضرر برای کسی نباشد.

* محقق محمد باقر سبزواری در کلامی که در جواهرالکلام ج 38 ص 50 نقل شده می گوید: «ان حدیث نفی الضرر حدیث معمول بین الخاصه و العامه و مستفیض بینهم»

* محقق قمی متوفای 1232، در کتاب قوانین جلد 2 ص 247 خاطرنشان می کند: «ان نفی الضرر من الادله الشرعیه المجمع علیها»

* ملا احمد نراقی متوفای 1245 در العوائد الایام می گوید: قد شاع استدلال الفقهاء فی کثیر من المسائل الفقهیة بنفی الضرر و الضرار. در بسیاری از مسائل به نفی ضرر شده است.

* صاحب جواهر در ج 38 ص 51، عنوان می کند: «قاعده عامه مستفیضه»

* سید میر فتاح مراغه ای در العناوین الفقهیه عنوان دهم می گوید: من جملة الأصول المتلقاة من الشریعة (قاعدة الضرر و الضرار) و هو من القواعد الکثیرة الدوران العامة النفع. این قاعده، کاربرد زیادی در فقه داشته و منافع فراوان برای عموم دارد.

* شیخ انصاری، رساله ای دربارۀ قاعده لاضرر نگاشته و در پایان بحث برائت در کتاب رسائل نیز در این مورد بحث کرده است.

* مرحوم آخوند خراسانی در کتاب کفایۀ الاصول در انتهای بحث برائت می گوید: «... هذا مع ان استناد المشهور الیها موجب لکمال الوثوق بها و انجبار ضعفها ...»

مرحوم آقا ضیاء، در مقالات الاصول جلد 2 ص 113 گفته است: «قد اشتهرت علی ألسن الفقها و قد تمسکوا بها فی کثیر من الموارد حتی صارت بین المعاصرین من القواعد الفقهیۀ المسلمۀ».

* تاریخ قاعده لاضرر در میان علمای اهل سنت

* از فقهای عامه، اباطاهر الدباس از فقهای قرن چهارم می گوید: یرجع فقه الحنفیه الی سبع عشر مسئله، من جملتها قاعده الضرر یزال.

* قاضی حسین از فقهای شافعیه نیز گفته است: فقه جمیع مذاهب به چهار قاعده می رسد که یکی از اینها قاعده لا ضرر است.

* سیوطی متوفای 911 در الاشباه و النظائر عنوان می کند: «قاعده نفی الضرر یبتنی علیها کثیر من ابواب الفقه» کثیری از ابواب فقه مبتنی بر این قاعده است.

محمد زنگی آبادی