به گزارش خبرگزاری حوزه، پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات قرآنی و پاسخ های آن، برگرفته از «درگاه اینترنتی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن» خواهد پرداخت.

- سؤال

آیا فرشتگان الهی عقل دارند؟ اگر عقل ندارند پس چرا خداوند از آنها سؤال کرد؟ اگر خداوند به آنها علمی محدود عطا کرده، سؤال خدا با عقل جور در نمی‎آید زیرا شما از رایانه خود آنچه را که به آن داده‎اید و در حافظه‎اش ذخیره کرده‎اید می‎طلبید؟ نه افزونتر، علاوه عقل باعث کمال است و در فرشتگان کمال نیست و در همان مقطع می‎مانند. لطفاً پاسخ مستدل بیان کنید.

- پاسخ

یک دسته از موجوداتی که در قرآن و احادیث، نامی از آنها به میان آمده، فرشتگان می‎باشند، اینها موجوداتی هستند که ما با حس خود نمی‎توانیم آنان را درک کنیم و از ویژگی های وجودی و ماهیتشان آگاهی داشته باشیم مگر همان اندازه که قرآن و روایات به ما معرفی کرده است.

آیات زیادی وجود دارد که نشان می‎دهد، فرشتگان دارای عقل و شعورند از جمله:

1- «و سیق الذین کفروا الی جهنم زمراً حتّی اذا جاؤها فتحت ابوابها و قال لهم خزنتها الم یأتکم رسل منکم یتلون علیکم آیات ربکم و ینذرونکم لقاء یومکم هذا قالوا بلی و لکن حقّت کلمة العذاب علی الکافرین و...»، [و آنروز] آنان که به خدا کافر شدند فوج فوج به جانب دوزخ برانند و چون آنجا رسند درهای جهنم را برویشان بگشایند و نگهبانان دوزخ به آنها گویند: مگر پیامبران خدا برای هدایت شما نیامده، آیات الهی را برایتان تلاوت نکردند و شما را از ملاقات این روز سخت نترسانیدند؟ جواب می‎دهند بلی، لکن [افسوس که ما خود را مستحق عذاب کردیم] وعدة عذاب بر کافران محقق و حتمی گردید(زمر/71).

در این آیه منظور از نگهبانان دوزخ (خزنتها) فرشتگان هستند که از کافران پرسش می‎کنند و پرسش آنان نشانگر برخورداری از عقل و شعور است زیرا موجودی که عقل ندارد قدرت سؤال کردن را نیز ندارد.

همچنین در آیة 73 این سوره، در بارة فرشتگان، موکل بهشت آمده است که، خطاب به بهشتیان می‎گویند: «سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین»، سلام بر شما، گوارایتان باد این نعمت‎ها، داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید.

2- «ویوم نحشرهم جمیعاً ثم یقول للملائکة اهؤلاء ایّاکم کانوا یعبدون * قالوا سبحانک انت ولیّنا من دونهم بل کانوا یعبدون الجنّ اکثرهم بهم مؤمنون»، به‎خاطر بیاور روزی که خدا همة مردم را در عرصة محشر جمع آورد، آنگاه به فرشتگان گوید آیا این گروهند که شما را معبود خود گرفتند؟ فرشتگان زبان به تسبیح خدا گشوده گویند بارالها تو از هر شریک ونقصی پاک و منزهی، تو خدا و یار مایی نه ایشان، اینان جن و شیاطین را می‎پرستیدند و اکثرشان گرویده به آنها بودند(سبأ/40و41).

بر طبق آیة شریفه، فرشتگان، مورد سؤال خداوند واقع شده‎اند و آنان نیز پاسخ دادند، بدیهی است کسی که دارای عقل و شعور نیست سؤال کردن از او معنا ندارد و قهراً قدرت پاسخ گفتن نیز ندارد.

البته هدف از پرسش این بوده که از بیان فرشتگان حقایق روشن شود و این گروه عبادت کنندة ملائکه (مشرکان) سرافکنده و شرمنده شوند و بدانند، آنها از عمل اینها بیزارند، نه این‎که مجهولی برای ذات پاک خداوند کشف گردد، چرا که او به همه چیز عالم است.

به هرحال فرشتگان‎حقایق را برای آنها بیان‎کردند و این از داشتن‎عقل وشعور آنهاحکایت می‎کند.

3- «یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناراً وقودها النّاس والحجارة علیها ملائکة غلاظ شداد لا یعصون اللّه ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون»،ای کسانی که به خدا ایمان آورده‎اید [در طاعت حق بکوشید] و خود را با خانوادة خویش از آتش دوزخ نگاه دارید چنان آتشی که مردم [سخت دل] کافر و سنگ خارا، آتش افروز آن است و بر آن دوزخ، فرشتگان بسیار دل سخت مأمورند که هرگز نافرمانی خدا را [در اجرای قهر و غضب حق] نخواهند کرد و آنچه را به آنها حکم شود [فوراً] انجام می‎دهند(تحریم/6).

جملة «لا یعصون...» اشاره به این نکته است که فرشتگان به تکلیف خویش ملتزمند و معصیت درآنها راه ندارد وجمله «یفعلون ما یؤمرون» ناظربه این است که آنان عمل را طبق دستور انجام می‎دهند.

بدیهی است کسی را مورد تکلیف قرار می‎دهند که عقل داشته باشد، پس فرشتگان از آنجایی که عقل دارند مورد تکلیف قرار گرفته‎اند و وظایف و مسئولیتهای خطیری نیز به دوش آنان گذاشته شده است.

ناگفته نماند که تکلیف فرشتگان، از سنخ تکلیف معهود در انسان ها نیست چرا که تکلیف در انسان همراه با اراده و اختیار است و این یک امر اعتباری است که به دنبال آن ثواب و عقاب به میان می‎آید یعنی اگر مکلف دارای اختیار باشد و به اختیار خود تکلیف را انجام دهد مستحق پاداش می‎شود و اگر سرپیچی کند سزاوار عقاب می‎گردد. امّا تکلیف فرشتگان از این سنخ نیست چون در فرشتگان اختیار راه ندارد تا اطاعت و معصیتی باشد و درنتیجه پاداش و مجازات مطرح نیست،آنها مخلوقات پاک ونوریة الهی هستندکه هر آنچه خداوند اراده کند،اراده می‎کنند وآنچه را که اوفرمان داده انجام می‎دهند.خداوند دربارة آنها می‎فرماید: «بل عباد مکرمون * لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون»، بلکه آنها (فرشتگان) بندگان مقرب خدا هستند که هرگزپیش از امر خدا، کاری نخواهند کرد و هر چه‎کنند به فرمان او انجام می‎دهند(انبیاء/26و27).

از این رو در عالم فرشتگان جزاء و پاداش و ثواب و عقاب مطرح نیست، در حقیقت تکلیف فرشتگان تکلیف تکوینی است و تکلیف انسان تکلیف تشریعی است، بنابراین فرشتگان دارای عقل و شعورند هر چند از خود اراده ندارند.

در پایان برای تأیید این مطلب که فرشتگان دارای عقل هستند روایتی را نقل می‎کنیم. در روایتی امام باقر(علیه السّلام) می‎فرماید: «ان اللّه عزوجل خلق اسرافیل و جبرائیل و میکائیل من تسبیحة واحدة و جعل لهم السمع والبصر و جودة العقل و سرعة الفهم»: خدای عزوجل اسرافیل و جبرائیل و میکاییل را از یک تسبیح آفرید و به آنان گوش و چشم و تیز عقلی و سرعت فهم داد. (المیزان،ج17/8)

و نیز در روایت دیگر، علی(علیه السّلام) وجود عقل و شعور را برای فرشتگان یک مطلب مسلم در نظر گرفته و فقط به ویژگیهای عقل آنها پرداخته است که عقل آنان دچار سهو و نیسان نمی‎گردد.

از مطالب گذشته روشن شد که فرشتگان کارهایی را انجام می‎دهند که حاکی از عقل و شعور آنان است.

ویژگیهای فرشتگان

قرآن دربارة آفرینش انسان و جن، سخن به میان آورده و آنها را موجوداتی جسمانی می‎داند که از ماده آفریده شده‎اند امّا در بارة فرشتگان سخن صریحی به میان نیامده است.

با استفاده از آیات گذشته و دیگر آیات، می‎توان ویژگیهایی را برای فرشتگان بر شمرد که برخی از آنها عبارتند از:

الف- موجوداتی نیکوکار و شریف و گرامی هستند «کرام بررة» (عبس/16)

ب- در تمام حوادث، واسطه بین خدا و عالم ماده هستند و بعضی از آنها مأموریتهای ویژه دارند(نازعات/5-1).

ج- تنها فرمان های خداوند را اجرا می‎کنند(انبیاء/27).

د- در بین فرشتگان نافرمانی وجود ندارد و آنچه را که خداوند اراده کرده، اراده می‎کنند و هیچ دستوری را کم و زیاد نمی‎کنند (در واقع ارادة مستقلی از خود ندارند)(تحریم/6).

ه‍ - فرشتگان هر یک دارای مقامی هستند و مقامات و مراتب آنان یکسان نیست، برخی در مقام برتر از برخی دیگر می‎باشند(صافات/164) مثلاً جبرئیل، فرماندة بسیاری از فرشتگان است «مطاع ثمّ امین»(تکویر/21).

و- در کار فرشتگان شکست راه ندارد زیرا آنها با ارادة خداوند قادر، کارهایی را انجام می‎دهند که شکست پذیر نیست(فاطر/44 و یوسف/21 و طلاق/3)

ز- آنان دارای قدرتی هستند که مانند پرندگان می‎توانند به آسمان و زمین رفت و آمد کنند که قرآن از آن تعبیر به بال کرده است و این کنایه از قدرت خاصی است(فاطر/1)

تکامل در فرشتگان

قرآن کریم در بارة تکامل فرشتگان سخنی به میان نیاورده است، امّا مرحوم علامه طباطبایی ‎قدس‎سره ‎ـ در ذیل آیة 1 سورة فاطر چنین می‎نویسد:

فرشتگان موجوداتی هستند که منزه از مادة جسمانی هستند زیرا مادة جسمانی در معرض نابودی و زوال و فساد است و نیز کمال در ماده، تدریجی است، از مبدء سیر، حرکت می‎کند تا به تدریج به غایت کمال برسد و چه بسا در بین راه به مانع و آفتی برخورد کند و پیش از رسیدن به کمال، از بین برود ولی فرشتگان این طور نیستند.

در اینجا نکته‎ای را متذکر می‎شویم و آن این‎که بین عقل و تکامل، تلازمی نیست یعنی این چنین نیست که هر موجود عاقلی می‎بایست تکامل داشته باشد، انسان موجود عاقلی است وتکامل هم در او مطرح است امّا فرشتگان موجودات عاقلی هستند که از تکامل بی‎بهره‎ می‎باشند چرا که آنان عقل محض هستند.