به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «آداب معاشرت» به قلم آقایان «سید محمد مقدس نیا» و «محمد مهدی محمدی» به ابعاد مختلف معاشرت در موضوعات گوناگون پرداخته است که در شماره های مختلف تقدیم نگاه شما خوبان خواهد شد.

* حدود حُسن خُلق

آیـا حـُسـن خـلق دارای ارزش ذاتـی اسـت، چـه در بـرخـورد بـا مؤمن باشد و چه در برخورد با کافر؟

پـاسـخ: آنـچه از جمع بندی آیات و روایات و سیره معصومین (ع) به دست می آید، این است که حـُسـن خـلق از نـظـر آیـیـن مقدّس اسلام ارزش ذاتی دارد، چه در برخورد با مؤمن باشد و چه در بـرخـورد بـا کافر.

اکنون برای روشن شدن حدود حسن خلق موضوع را از چند جهت بررسی می کنیم:

حسن خلق مؤمنان با یکدیگر

بدیهی است که خوشرفتاری مؤمنان با یکدیگر، یکی از ارزش های والای اخلاقی به حساب می آید.

قرآن کریم، یاران رسول اکرم (ص) را به این صفت ستوده، می فرماید:

(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ...)(۱۲)

مـحمد(ص) رسول خدا و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند.

با کافران و مجرمان چگونه برخورد کنیم؟

در برخورد با این گروه نیز نرمخویی و حُسن خلق پسندیده است؛ ولی تا زمانی که ملایمت در آنـان اثـری سازنده داشته و در هدایت و نجات آنان مؤ ثر باشد و نرمی گفتار و رفتار ما سبب شـود از عـقـیـده بـاطـل یـا عـمـل نـاپـسـنـد خـود دسـت بـردارنـد و اصـلاح شـوند. اگر این نتیجه حـاصـل نـمـی شـود، حـدّاقـل مـوجـب تـقویت و جرأت یافتن آنان بر مخالفت با دین و آزار و اذیت مسلمانان نگردد و زشتی انحرافشان را کمرنگ نسازد و گناه و لغزش آنان کوچک شمرده نشود.

خـدای مـتعال، هنگام اعزام حضرت موسی و برادرش هارون به سوی فرعون به آنان دستور می دهد:

(اِذْهَبا اِلی فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغی، فَقوُلا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ اَوْ یَخْشی) (۱۳)

بـه سـوی فـرعـون بـرویـد کـه سـرکـشی کرده است. با او به آرامی و نرمی سخن بگویید، باشد که پند گیرد یا بترسد.

روزی مردی یهودی که چند دینار از پیغمبر اکرم (ص) طلب داشت، تقاضای پرداخت طلب خود را کرد. آن حضرت فرمود:

فعلاً ندارم.

مرد یهودی گفت: از شما جدا نمی شوم تا بپردازید.

پیامبر(ص) فرمود: من هم در اینجا با تو می نشینم.

آن قـدر نـشست که حضرت نماز ظهر، عصر، مغرب، عشا و نماز صبح روز بعد را همان جا خواند. اصـحـاب خـواسـتـنـد یـهـودی را بـیـازارنـد، ولی حضرت آنها را از چنین کاری بازداشت.

عرض کـردنـد: (یـک یهودی شما را بازداشت کند!؟) حضرت فرمود: (خداوند مرا مبعوث نکرده تا به مردم ستم کنم!) پیامبر، یهودی و تعدادی از مسلمانان تا نیمروز در آن مکان نشستند. در این هنگام یـهـودی گفت: (گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و تو فرستاده خدا هستی.) سپس عرض کرد: (به خدا سوگند از این کاری که نسبت به شما روا داشتم، قصد جسارت نداشتم، بـلکـه خـواسـتـم بـدانـم اوصاف شما با آنچه در تورات به ما وعده داده اند، تطبیق می کند یا خـیـر؟ چـون در آنـجا خوانده ام که پیغمبر خاتم در مکّه متولّد می شود و به یثرب هجرت می کند، درشـتخو و بداخلاق نیست، با صدای بلند سخن نمی گوید، ناسزاگو و بدزبان نیست. اینک همه ثروتم را در اختیارتان می گذارم تا در راه خدا به مصرف برسانید.) (۱۴)

خوش خلقی و پرهیز از چاپلوسی

مـتـأسـفـانـه بـعـضی به دلیل عدم شناخت و آگاهی لازم، حسن خلق و رفتار نیکو را با تملّق و چـاپـلوسـی اشـتـبـاه مـی گیرند و بناحقّ به مدح و ستایش صاحبان زور و زر می پردازند و در بـرابـر آنـان کـرنـش و کوچکی می کنند و شخصیّت و ارزش والای انسانی خود را لگدکوب می سازند و با کمال وقاحت نام این رفتار ناشایست را حسن خلق و رفق و مدارا با مردم می گذارند.

نـشـانـه چـنـیـن کـسـانـی آن اسـت کـه وقتی به افراد عادی و تهیدست می رسند، گشاده رویی و نـرمخویی را فراموش می کنند و چهره ای عبوس و خشن به خود می گیرند. این صفت ناپسند نه تـنـهـا یـک ارزش نـیـسـت؛ بـلکـه گـنـاهـی بـزرگ اسـت کـه مـوجـب خـشـم خـداونـد مـی شـود.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله در این باره فرمود:

(اِذا مُدِحَ الْفاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضِبَ الرَّبُّ) (۱۵)

هرگاه شخص فاجری ستایش شود، عرش الهی می لرزد و خداوند خشمگین می شود.

پـس ضـروری اسـت کـه در بـرخـوردهـای اجـتماعی خود، رفتار پسندیده را با چاپلوسی اشتباه نـگـیـریـم و افـراد مـتـخـلّقـی را کـه گـاه در صـدنـد بـا چـرب زبـانـی و چـاپـلوسـی، حـق و باطل را بر ما مشتبه کنند، طرد کرده و خود را از نیرنگ آنان ایمن سازیم.

خوش خلقی و مزاح

یـکـی دیـگر از موضوعات مرتبط با حُسن خلق، بحث مزاح است. باید دانست که مزاح و شوخی در حـدّی کـه مـوجـب زدودن غـم و انـدوه و شـاد کـردن مؤمن باشد و به گناه و افراط و جسارت و سـخـنان زشت و دور از ادب کشیده نشود، عملی پسندیده است.

آنچه در این باره از پیشوایان دین به ما رسیده، در همین محدوده است.

پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله فرمود:

(اِنّی لِاَمْزَحُ وَ لا اَقُولُ اِلاّ حَقّاً) (۱۶)

من شوخی می کنم، ولی جز سخن حق نمی گویم.

شخصی به نام یونس شیبانی می گوید: حضرت صادق علیه السلام از من پرسید: مزاح شما با یکدیگر چگونه است؟ عرض کردم: بسیار اندک! حضرت فرمود: «این گونه نباشید، چراکـه مـزاح کردن از حسن خلق است و تو می توانی به وسیله آن برادر دینی ات را شادمان کنی.

پیامبر خدا(ص) نیز با افراد شوخی می کرد و منظورش ‍ شاد کردن آنان بود. (۱۷)

حسن خلق آری! بی تفاوتی نه

از نـظـر اسـلام، حـسـن خـلق هـرگـز بـه ایـن مـعنا نیست که اگر با منکری روبه رو شدیم، در بـرابـر آن سـکـوت کـرده، لبـخـنـد بـزنـیـم، یـا در بـرابـر اعـمـال زشـت دیـگـران واکنش منفی نشان ندهیم، زیرا برخورد منفی و توأم با تندی و خشونت، زمـانـی مـذمـوم و ناپسند است که پای بی اعتنایی به دین و ارزشهای والای آن در میان نباشد و گـرنـه رنـجـیـدن نـزدیـکـتـریـن افـراد بـه انـسـان نـیـز اگـر بـه دلیـل حـفـظ ارزشها و پایبندی به آن باشد، نه تنها زشت نیست، بلکه در ردیف مهمترین وظایف شرعی و از مراتب نهی از منکر است.

علی علیه السلام در این باره فرمود:

اَمـَرَنـا رَسـُولُ اللّهِ صـَلَّی اللّهُ عـَلَیـْهِ وَ الِهِ اَنْ نـَلْقـی اَهـْلَ الْمـَعـاصـی بـَوُجـُوهـٍ مُکْفَهِرَّةٍ (۱۸)

پیامبر خدا(ص) به ما دستور داده است که با معصیت کاران با چهره ای خشن روبه رو شویم.

پی نوشت ها:

۱۲- فتح (۴۸)، آیه ۲۹ .

۱۳- طه (۲۰)، آیات ۴۳ ـ ۴۴ .

۱۴- بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۱۶ .

۱۵- همان، ج ۷۷، ص ۱۵۲.

۱۶- بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۹۸ .

۱۷- اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶۳.

۱۸- وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج ۱۱، ص ۴۱۳، اسلامیه، تهران.