به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «آداب معاشرت» به قلم آقایان «سید محمد مقدس نیا» و «محمد مهدی محمدی» به ابعاد مختلف معاشرت در موضوعات گوناگون پرداخته است که در شماره های مختلف تقدیم نگاه شما خوبان خواهد شد.

- سـلام و احوالپرسی

هـر مـلّتـی کـه از تـمـدّن و فرهنگی اصیل و ریشه دار برخوردار است، در برخوردهای اجتماعی خـود، شـعـارهـای خـاصـی دارد.

از مفهوم آیات (۶۷) و روایات اسلامی (۶۸) چنین بـرمـی آیـد کـه «سـلام» تـحـیـّت مـخـصـوص ‍و شـعـار شـریـعـت اسـلامـی اسـت.

خـداونـد متعال، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را به این سنّت پسندیده موظف کرده، می فرماید:

«وَ اِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِایاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ...» (۶۹)

هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان دارند، نزد تو آیند، [به آنها] بگو: «سلام بر شما».

پـیـامـبـر اسـلام «ص» نیز در سیره عملی خود، مروّج این سنت پسندیده و انسانی بود و در سلام کردن به مسلمانان پیشدستی می کرد، تا آنجا که از سلام کردن به کودکان نیز خودداری نمی ورزیـد و می فرمود: پنج چیز است که آنها را انجام می دهم تا پس از من در میان امتم، سنّت شود که یکی از آنها سلام به کودکان است. (۷۰)

در ایـن زمـیـنـه، شـایـسـتـه اسـت که مسلمانان نیز این شعار اسلامی را پاس دارند و هنگام دیدار بـرادران دیـنـی، بـا سـلامی آرامش بخش و شادی آفرین، آنان را شاد و مسرور سازند و بدین تـرتـیـب، روابـط اجـتـمـاعـی خـود را تـحـکـیـم بـخـشـنـد؛ چـنـان کـه رسول خدا«ص » به پیروانش سفارش می کند:

«اِذا تَلاقَیْتُمْ فَتَلاقُوا بِالتَّسْلیمِ...» (۷۱)

هنگام ملاقات، با سلام گفتن، همدیگر را دیدار کنید.

اهمّیت سلام کردن

سـلام کـردن در فـرهـنـگ اسـلامـی از نشانه های تواضع شمرده شده است. سلام دهنده خود را در سـطـح هـمـکـیشان خود می بیند، برای خویشتن، شخصیّت کاذب و دروغین نمی سازد و خود را یک سـر و گـردن بـالاتـر از دیـگـران نـمـی بـیـنـد، بـه آسانی با آنان انس می گیرد، با صفاو صمیمیت آنها را دیدارمی کند و بدین وسیله به تکبر و خودبزرگ بینی دچار نمی شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

(مِنَ التَّواضُعِ اَنْ تُسَلِّمَ عَلی مَنْ لَقیتَ) (۷۲)

از نشانه های تواضع این است که هر کس را که ملاقات کردی، به او سلام کنی.

سلام، روح اخوّت و برادری را در جامعه اسلامی حکمفرما می کند. از این رو، بیشترین پاداش، از آنِ کسی است که ابتدا به دیگری سلام کند، زیرا سلام ارتباط دوستانه و پرمهر ایجاد کرده و بذر محبّت را در جامعه می کارد. سرور شهیدان امام حسین علیه السلام می فرماید:

(لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِی ءِ وَ واحِدَةٌ لِلرّادِّ) (۷۳)

سـلام کـردن، هـفـتاد حسنه دارد که شصت و نُه تا برای سلام کننده و یکی برای پاسخ دهنده آن است.

پـس سـلام کـنـنده به رحمت الهی نزدیکتر و از عنایت بیشتری برخوردار است، زیرا تکبر را در خـود شـکـسـته است و با فروتنی در مقابل برادر خود، به خدا تقرّب جسته و مورد آمرزش الهی قرار می گیرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید:

(اِنَّ مِنْ مُوجِباتِ الْمَغْفِرَةِ بَذْلُ السَّلامِ وَ حُسْنُ الْکَلامِ) (۷۴)

ادای سلام و گفتار نیکو، از عوامل آمرزش گناهان است.

امام صادق (ع) نیز می فرماید:

(اَلْبادی بِالسَّلامِ اَوْلی بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ) (۷۵)

شروع کننده سلام، به خدا و رسولش نزدیکتر است.

مـسـلمـانـان بـر اسـاس تـعـالیـم اسـلامـی، مـوظـفـنـد در دیـدار بـا بـرادران دیـنـی، قـبـل از شـروع بـه سـخـن، بـه آنـان سـلام کـنـنـد. بـر ایـن اسـاس، کـسـی کـه قـبـل از سـلام، شـروع بـه سـخـن کـنـد، شـایـسـتـه پـاسـخ نـیـسـت. رسول خدا(ص) می فرماید:

(مَنْ بَدَاءَ بِالْکَلامِ قَبْلَ السَّلامِ فَلا تُجیبُوهُ) (۷۶)

هر کس قبل از سلام، شروع به سخن کرد، پاسخ او را ندهید.

بـطـور کـلی، سـلام کـردن کمترین ابراز احترام و محبّتی است که هر مسلمان، می تواند نسبت بـه دیـگـران انـجـام دهـد و کـاری بـی دردسـر تـر و بـی زحـمـت تـر از آن نـیـسـت.

حال اگر کسی آنقدر نسبت به برادران دینی خود بی اعتنا و بی توجه باشد که حتّی از سلام کـردن هـم دریـغ ورزد، آیـا مـی تـوان بـرای ایـن حـالت او نـامـی جـز بُخل گذاشت؟ رسول خدا(ص) می فرماید:

(اِنَّ اَبْخَلَ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ) (۷۷)

بخیل ترین مردم، کسی است که از سلام کردن خودداری کند.

آداب سـلام

سـلام کـردن مـانـند هر سنّت اسلامی، دارای آدابی است که رعایت آنها، تاءثیر آن را بیشتر می کند. برخی از آنها عبارتند از:

سلام کوچکتر به بزرگتر و ...

امام صادق علیه السلام می فرماید:

(یُسَلِّمُ الصَّغیرُ عَلَی الْکَبیرِ وَ الْمارُّ عَلَی الْقاعِدِ وَالْقَلیلُ عَلَی الْکَثیرِ) (۷۸)

کوچک به بزرگ سلام کند و رهگذر به نشسته و گروه اندک به گروه بسیار، سلام کند.

افشای سلام

از آنجا که سلام کردن از شعارهای اسلامی است و مسلمانان بدان شناخته می شوند، افشای سلام اهمیّت خاصی پیدا می کند.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

(اَلا اُخـْبـِرُکـُمْ بـِخـَیـْرِ اَخـْلاقِ اَهـْلِ الدُّنـْیـا وَ الاْخِرَةِ؟ قالُوا: بَلی یا رَسُولَ اللّهِ، فَقالَ(ص) اِفْشاءُ السَّلامِ فِی الْعالَمِ) (۷۹)

آیـا بـه شـمـا خـبـر نـدهـم کـه بـهـتـریـن اخـلاق مـردم دنـیا و آخرت چیست؟ عرض کردند: آری ای رسول خدا(ص)، فرمود: سلام را (که شعار و تحیّت بهشتیان است) در عالم منتشر کردن.

پاسخ شایسته

هـر چـنـد سلام کننده با آغاز به سلام، بیشترین ثواب را به خود اختصاص می دهد، لیکن طرف مـقـابـل نـیز باید با رعایت ادب و پاسخ شایسته، این شعار اسلامی را پاس دارد. قرآن کریم می فرماید:

(وَ اِذا حُیِّیْتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِاَحْسَنَ مِنْها اَوْ رُدُّوها) (۸۰)

هرگاه کسی به شما سلام کرد، پاسخی نیکوتر دهید، یا همان تحیّت را به وی برگردانید.

تساوی در سلام

مـسـلمـان نـبـایـد در سـلام کـردن، تـفـاوتـی مـیـان افـراد از جـهـت دارایـی و فـقـر قـائل شـود، بـلکـه بایستی همه را از این نظر، به یک چشم بنگرد و به آنها بطور یکنواخت و بدون تبعیض سلام کند، امام رضا علیه السلام می فرماید:

(مـَنْ لَقـِیَ فـَقـیـراً مـُسـْلِمـاً فـَسـَلَّمَ عـَلَیْهَ خِلافَ سَلامِهِ عَلَی الْغَنِیِّ، لَقِیَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبانُ) (۸۱)

هر کس با مسلمان تنگدستی رو به رو شود و به او بگونه ای سلام کند که با سلام کردن بر دارا تفاوت داشته باشد، روز قیامت که به دیدار خدا می رود، خدا از او خشمگین است.

پرهیز از افراط و تفریط

نـکـتـه دیـگر میانه روی در سلام است؛ گاهی سلام کردن بقدری همراه با احترام و بزرگداشت افـراد اسـت کـه بـیشتر به تظاهر و ریا و چاپلوسی می مانَد و گاهی نیز به تناسب موقعیّت افراد، سلام مناسبی به آنها داده نمی شود که هر دو نارواست و باید به تناسب موقعیّت معنوی، عـلمـی و اخـلاقـی هـر کـس بـه او سـلام کـرد.

اگـر سـلام فـقـط احـتـرام ظـاهـری بـاشـد و در دل، نـسـبـت بـه مؤ منان ارادت نداشته باشیم؛ این نفاق و دو رویی است و اگر هم به آنها بی اعـتـنایی کرده و در حدّ ارادت قلبی، به شایستگی سلام ندهیم، کوتاهی کرده ایم. پس بهتر است که حدّ هر کسی را مراعات کرده و از افراط و تفریط در سلام کردن بپرهیزیم.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

(لا تـُبـْلِغْ فـی سـَلامـِکَ عـَلَی الاِْخـْوانِ حـَدَّ النِّفـاقِ وَ لا تـُقـَصِّرْهـُمْ عـَنْ دَرَجـَةِ الاِْسْتِحْقاقِ) (۸۲)

در سـلام کـردن بـه بـرادران، نـه در حـدّ نـفـاق مـبـالغـه کـن و نـه آنـان را از درجه استحقاق و شایستگی پایین بیاور.

سلام ممنوع

در فرهنگ اسلامی سلام کردن به چند طایفه ممنوع (۸۳) شده است:

۱ ـ کـسـانـی کـه بـه خـاطر انجام کارهای ناشایست و نامشروع، لیاقت دوستی، سلام و صفای بـرادران دیـنی خود را ندارند، مانند افراد شرابخوار، قمار باز، ربا خوار، متجاهر به فسق و کسانی که بطور آشکار، مرتکب کارهای خلاف می شوند و ... (۸۴)

شـایـد سـلام و احـوالپـرسـی بـا ایـن گـونـه افـراد نـوعـی تـأیـیـد و صـحـّه گـذاشـتن بر اعـمـال زشتشان محسوب شود؛ از این رو، شایسته است که هر مسلمانی برای جلوگیری از فساد، گناه و اعمال زشت و نامشروع، از سلام کردن به این افراد خودداری کند و با چهره ای گرفته و نـگـاهـی نـامـهـربان با آنها برخورد کند.

این کمترین کاری است که در حق تبهکاران می توان انـجام داد. مگر اینکه شیوه سلام و احوالپرسی در هدایت آنها مؤثر باشد و انسان بخواهد آنها را با این شیوه امر به معروف و نهی از منکر کند.

۲ ـ سـلام کـردن بـه بعضی به جهت اشتغال به برخی کارها و دشوار بودن جواب سلام در آن حـال مـورد نـهـی قـرار گرفته است، مانند سلام کردن به نمازگزار. (۸۵) چون جواب سـلام، واجـب اسـت و افـرادی کـه مـشـغـول نـمـاز هـسـتـنـد، بـه مـشـکل می افتند و حداقل این است که موجب حواس پرتی آنها شده و حضور قلب آنها را از بین می بـرد. از ایـن رو، مـمـنـوع شـده اسـت. هـمـچـنـیـن سـلام کـردن در حـال اسـتـحـمـام، تـخـلّی و یـا هـر کـار دیـگـری چـون مـسـواک زدن کـه جـواب سـلام، مشکل یا مناسب وضعیّت جواب دهنده نیست.

۳ ـ کـسـانـی کـه از جـرگه دین و ملت اسلام و مسلمانان، خارج هستند، زیرا سلام کردن به آنها مـمـکن است به معنای تأیید دین و آیین نادرست آنها بوده و آنها را در پافشاری و دلخوشی به آیین انحرافی خود، پایبندتر کند. البته اگر آنها در وضعیّتی قرار داشتند که انسان بتواند بـا سـلام کـردن و ابراز محبّت، آنها را به راه راست هدایت کند، چنان که در سیره اولیای دین، چنین مواردی دیده می شود، شایسته است در هدایت آنها کوتاهی نکند.

بـایـد تـوجـه داشـت کـه در حـالت عـادی، نـبـایـد به غیر مسلمانان سلام کرد و با آنها رابطه دوستی برقرار نمود، مگر اینکه آنها خود ابتدا سلام کنند که در این صورت پاسخ آن لازم است، لیکن در جواب هم (سلام) گفته نمی شود و به (علیکم) اکتفا می گردد.

رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:

(لا تَبْدَؤُا اَهْلَ الْکِتابِ بِالسَّلامِ فَاِنْ سَلَّمُوا عَلَیْکُمْ فَقُولُوا عَلَیْکُمْ) (۸۶)

با اهل کتاب ابتدا به سلام نکنید، اگر آنها به شما سلام کردند، در پاسخ بگویید: (بر شما باد).

۴ ـ گاهی مخاطب انسان، فردی است که سلام کردن به او ممکن است برای انسان مفسده آمیز باشد و یـا تأثیر ناخوشایندی بر روحیه معنوی او بگذارد، مانند سلام کردن به زن جوان. امیرمؤمنان صلوات الله علیه از سلام کردن به زنان جوان پرهیز می کرد و می فرمود:

(اَتَخَوَّفُ اَنْ تُعْجِبَنی صَوْتُها فَیُدْخِلَ عَلَیَّ اَکْثَرَ مِمّا اَطْلُبُ مِنَ الاَْجْرِ) (۸۷)

می ترسم، صدای او برایم خوشایند باشد و بیش از آنچه امید اجر دارم، زیان کنم.

گـرچـه سـاحـت مـقـدس آن حـضـرت، بـسـی بـرتـر از وهـم و انـدیـشـه مـاسـت و حـتـی خیال گناه در ذهن چنین انسان بلند مرتبه ای خطور نمی کند، اما برای حفظ آن مقام معنوی و توجه شـدیـد بـه حـضـور خـدا و نـیـز توجه به وسوسه های شیطان و از همه مهمتر، تذکر دادن به دیـگـران که بطور قطع، چنین موقعیّتی برای آنها می تواند خطرآفرین باشد، چنین شیوه ای را برگزیده و آن را مطرح می سازد؛ امید آنکه مؤ منان نیز از او پیروی کنند و خود را از خطرات نفسانی دور نگه دارند.

پی نوشت:

۶۹- انعام «۶»، آیه ۵۴ .

۷۰- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۰ .

۷۱- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۵.

۷۲- همان، ص ۳.

۷۳- همان، ج ۷۸، ص ۱۲۱ .

۷۴- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۱ .

۷۵- اصول کافی، ج ۲، ص ۶۴۵ .

۷۶- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۳ .

۷۷- همان، ص ۴.

۷۸- اصول کافی، ج ۲، ص ۶۴۶ .

۷۹- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۲ .

۸۰- نساء (۴)، آیه ۸۶.

۸۱- بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۳۸ .

۸۲- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۵، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

۸۳- گفتنی است که منظور از این ممنوعیت، کراهت است.

۸۴- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۹.

۸۵- همان.

۸۶- بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۹.

۸۷- اصول کافی، ج ۲، ص ۶۴۸.