به گزارش خبرگزاری حوزه «آئین کشورداری از دیدگاه امام علی (علیه السلام) » کتابی است به قلم مرحوم آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (ره) که حوزه نیوز در شماره های مختلف، مباحث خواندنی این کتاب را تقدیم نگاه شما علاقمندان خواهد کرد.

تجّار و پیشهوران و کارگران

هرگاه تجارت وسیله ای برای بهروزی و بهبودی زندگی و تأمین نیازمندی های انسان باشد و در جهت سامان دادن وضع عمومی مردم و گشودن راه خدا به روی آنان، به کار گرفته شود، خوب و پسندیده و مورد تشویق اسلام است؛ ولی اگر تجارت و پیشه [و به عبارت دیگر مال اندوزی] به صورت هدف زندگی درآید و پلی برای تجمّلی و فخرفروشی به دیگران باشد، از نظر اسلام، مذموم و ناپسند و مایه بدبختی و شقاوت انسان خواهد بود.

در این بخش از بیانات مولا (که متن آن را بعداً خواهیم خواند)، مقصود از تجّار و صنعت گران قشرهایی هستند که تجارت و صنعت را هدف زندگی نمی دانند، بلکه این نوع تلاش را وسیله تأمین معاش و سر و سامان دادن به وضع جامعه و تعالی بخشیدن به حرکت عالیه انسان می شناسند. در فرهنگ اسلام، تجارت با این دید، مورد تشویق قرار گرفته است.

بر همین اساس علی (علیه السلام) نیز خطاب به مالک اشتر می فرماید:

ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلاَّبُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ فِی بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ وَ حَیْثُ لا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لا تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لا تُخْشَی غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلادِکَ.

دیگر آن که درباره [تجّار] و صاحبان صنایع، وصیت مرا بپذیر و تو نیز درباره آنان به نیکی سفارش کن! چه آنها که در شهرها مقیم اند و چه آنها که با کالاهایشان در گردش اند و چه کسانی که نیروی جسمی خود را به کار گرفته اند [و دارای هنر می باشند]، زیرا اینها منشأ سود و اساس رونق زندگی هستند و نیازمندی های مردم را از شهرهای دور و دراز، از طریق دریا و صحرا و راه های هموار و کوهستانی و نقاطی که مردم نمی روند و جرأت رفتن ندارند، فراهم می کنند. پس آنان مایه آشتی و محبت و صفای اند و ترس ضرر و خطر درباره آنها نمی رود. و جویای احوال ایشان باش و به کارهای آنها رسیدگی کن؛ چه آنان که در حضور تو هستند و چه آنهایی که در شهرهای دیگر اقامت دارند.

محدودیت های تجارت

اسلام در عین حال که تجارت را آزاد می داند و تجّار را مورد تشویق قرار می دهد، برای به دست آوردن سود، محدودیت هایی قائل شده و احکام و آداب به خصوص برای تجارت وضع کرده است و با شعار «اَلْفِقْهُ ثُمَّ المَتْجَر»(۱۲) اعتقاد دارد که تجّار بایستی قبل از تجارت، آداب داد و ستد را فراگیرند، تا کارشان موجب فساد جامعه نشود و خودشان هم گرفتار حرام نگردند.

از این رو فقهای عظام رضوان الله تعالی علیهم اجمعین در باب متاجر به استناد آثار ائمه معصومین (علیهم السلام)، برای کسانی که در امر خرید و فروش دست دارند [و به اصطلاح تاجر هستند]، توصیه هایی را بدین شرح اعلام داشته اند:

* در جریان معامله، فروشنده با خریدار سخت گیری و بدخلقی نکند.

* در قیمت جنس، بین مشتری ها تفاوت گذاشته نشود.

* از هر گونه سوگند، حتی سوگند راست پرهیز شود.

* در صورت نقص در کالا به مشتری یادآوری شود.

* در صورت پشیمانی، خریدار حتی الامکان از پس گرفتن کالا امتناع نکند.

* فروشنده از تعریف بیش از حدّ درباره کالای خود پرهیز نماید.

* کم فروشی نشود.

* احتکار نگردد.

* زورگویی نشود.

* و ...

بر همین مبنا علی (علیه السلام) خطاب به مالک اشتر می فرماید:

وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ أَنَّ فِی کَثِیر مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِیحاً وَ احْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ وَ ذَلِکَ بَابُ مَضَرَّة لِلْعَامَّةِ وَ عَیْبٌ عَلَی الْوُلاةِ.

فَامْنَعْ مِنَ الاِْحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْل وَ أَسْعَار لا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ فِی غَیْرِ إِسْرَاف.

با همه اینها بدان که بسیاری از آنان در خرید و فروش، بی اندازه سخت گیری می کنند و از خود بخل زننده نشان می دهند و برای به دست آوردن سود بیشتر، به احتکار می پردازند و در داد و ستد، زورگویی می کنند [و به هر قیمتی که خواستند می فروشند]. این کارها برای توده مردم زیان بار و لکّه ننگی بر دامن زمامداران است.

بنابراین از احتکار جلوگیری کن! زیرا رسول خد (صلی الله علیه وآله) از آن جلوگیری فرمود. بایستی خرید و فروش به سادگی و با موازین عدل انجام گیرد و نرخ ها به هیچ یک از طرفین (فروشنده و خریدار) فشار نیاورد.

محتکرانی را که پس از گوشزد تو، دوباره به احتکار می پردازند، مجازات کن، امّا در مجازاتشان تندروی [و اسراف] نکن!

- احتکار و انحصارطلبی

از این بیان می فهمیم که در تجارت اسلامی، هم احتکار، حرام است و هم زورگویی و انحصارطلبی.

همه می دانیم امروزه سرمایه داران مردم را از دو طریق در فشار قرار می دهند:

زمانی سعی می کنند مایحتاج مردم را با امکاناتی که دارند انبار کرده و آن را در دسترس مردم قرار ندهند تا بعداً پس از گران شدن جنس و نایابی کامل، آن متاع را در بازار سیاه به فروش رسانند. این عمل را احتکار می گویند که در بینش اسلامی حرام بوده و محتکر قابل تعقیب و مجازات است.

گاهی هم عده ای از ثروتمندان دور هم جمع می شوند و با زدوبند، تلاش می کنند تا جنسی را در انحصار کامل خود قرار دهند، به طوری که خرید آن برای مردم آزاد نباشد و اگر کسی خواست جنس مورد نظر را تهیه نماید، بایستی از کانال آن خریداری کند. این عمل انحصارطلبی است و با بینش اسلامی سازگار نمی باشد.

علی (علیه السلام) قباحت و زشتی هر دو عمل را در جمله «وَاحْتِکاراً لِلْمَنافِعِ» و «تَحَکُّماً فِی الْبِیاعاتِ» بیان می فرماید و بر همین اساس، به مالک فرمان می دهد برای اجناس، نرخ گذاری کند و تجار را در آزادی مطلق قرار ندهد و با این روش و با مجازات محتکران و انحصارطلبان، از سوءاستفاده های آنان جلوگیری نماید.