به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «احکام خانواده در پرتو فقه اسلامی» اثری از آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی است که در آن به احکام شرعی موضوعات مختلف زندگی اشاره شده و «حوزه نیوز» به انتشار این احکام در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
بخش هشتم: احکام عقد دائم
* نفقه
۱. نفقه همسر
سؤال ۴۸۲. خواهر این جانب به نام خدیجه، همسر مردی به نام سهراب بوده است، در زمان حیات خواهرم، شوهرش جهت کارگری و اعاشه به امیرنشین قطر رفت و مدّت ۶ سال تمام نفقه و مخارج خواهرم و دخترشان را شخصاً داده ام تا این که خواهرم در منزل ما از دنیا رفت، حتّی مخارج کفن و دفن خواهرم و مخارج خواهرزاده ام تا رسیدن به سن بلوغ و ازدواج را بنده پرداخته ام، آیا شوهر خواهرم بابت امور مذکور به این جانب بدهکار است؟
جواب: خواهر شما از شوهرش نفقه تمام این مدّت را طلبکار است و جزء ترکه او محسوب می شود و شما در صورتی می توانید آنچه را داده اید از ترکه بردارید که با خواهرتان قرار گذاشته باشید که به عنوان وام، نفقه او را می دهید، یا قرائن روشنی براین معنا وجود داشته باشد.
سؤال ۴۸۳. زن و شوهری اختلاف پیدا می کنند، بدین جهت زن علیه شوهر شکایت می نماید. پس از مراجعات زیاد، دادگستری دستور حلّ اختلاف را از طریق کدخدا منشی صادر می کند. جمعی به همراه زن و شوهر به محضر حاکم شرع محل می روند. پس از مشخّص شدن حقوق شرعی زن (مهریّه، نفقه، و مانند آن) حاکم شرع از شوهر وکالت شرعی گرفته، و اقرار نامه ای جهت اجرای صیغه طلاق تهیه، و به امضای زن و شوهر و حاضرین در جلسه می رساند. زن تمام حقوق شرعی خود، حتّی اُجرت انجام صیغه طلاق را از شوهر می گیرد. شوهر در این مورد و در این مدّت نه به زن، و نه به حاکم شرع، رجوع ننموده است. پس از گذشت هفت سال، زن ادّعای جاری نشدن صیغه طلاق را دارد، و نفقه و مخارج چند ساله خود را از شوهر مطالبه می نماید. حاکم شرع نیز اعتراف دارد که صیغه طلاق را اجرا نکرده است. در این مدّت طولانی، اجرا نشدن صیغه طلاق به صورت یک راز بین زن و حاکم شرع پنهان بوده، و به شوهر اطلاع نداده اند! زن مجدّداً علیه شوهر شکایت نموده، و شوهر محکوم به خسارات و مجازات می شود. حکم مسأله را بیان فرمایید.
جواب: هرگاه شوهر تمام حقوق زن را پرداخته، و به کسی وکالت داده که صیغه طلاق زن را جاری کند، و او کوتاهی کرده و صیغه طلاق را جاری نکرده و به شوهر هم اطّلاع نداده، شوهر ضامن نفقه زن در این مدّت نمی باشد.
سؤال ۴۸۴. این که گفته می شود: «نفقه اقارب قضا ندارد» شامل چه کسانی می شود؟ آیا شرط و شروطی دارد؟
جواب: منظور از اقارب پدر و مادر و فرزند است؛ و شرط و شروط خاصّی ندارد؛ ولی نفقه همسر در هر حال باید پرداخته شود.
سؤال ۴۸۵. آیا بر شوهر واجب است غذا و لباس و منزل و لوازم دیگر را برای همسر دائمی خود تهیه کند؟
جواب: بر شوهر واجب است غذا و لباس و منزل و لوازم دیگر را مطابق معمول برای همسر دائمی خود تهیه کند. (حتّی هزینه طبیب و دارو و مانند آن) و اگر تهیه نکند بنابر احتیاط بدهکار او خواهد بود، خواه توانایی داشته باشد یا نه.
سؤال ۴۸۶. آیا بر شوهر لازم است ماهیانه یا روزانه پولی جهت مخارج همسرش به او بپردازد؟ در صورت وجوب، آیا شوهر حق دارد مورد مصرف پول را تعیین کند؟
جواب: مانعی ندارد شوهر به همسرش در تهیه نفقه وکالت دهد، و بر زن لازم است طبق شرط عمل کند. این در صورتی است که شوهر به زن وکالت در تهیه نفقه بدهد؛ ولی اگر حقّ نفقه را به او واگذار کند، زن در مصرف آن مختار است.
سؤال ۴۸۷. آیا بر زوج لازم است آنچه معمولاً تمام زن ها به آن نیاز دارند را به عنوان نفقه برای زوجه اش تهیه کند؟ یا فقط غذا و مسکن و لباس لازم است؟
جواب: آنچه واقعاً مورد حاجت است و مرد قدرت بر آن دارد بر او لازم است.
سؤال ۴۸۸. مرسوم است بین عقد ازدواج و زفاف، تا زمانی که زن به خانه شوهر نرفته از زوج نفقه نمی گیرد، بنابراین اگر زوجه پس از مدّتی در مقام مطالبه نفقه آن زمان برآید، آیا با توجّه به این که تمکین کامل ننموده حقّ نفقه دارد؟
جواب: نفقه ندارد.
سؤال ۴۸۹. شوهر در عقد ازدواج و قبل از دخول می گوید: «قدرت برگزاری مراسم عروسی را از لحاظ مالی ندارم». زوجه هم می گوید: «فقط با رعایت شرایط و تشریفات مرسوم و عرف محل حاضرم به خانه شوهر بروم». در فرض مسأله، آیا زوجه مستحقّ نفقه می باشد؟
جواب: اگر در عقد نکاح چنین شرطی ذکر نشده، زوجه حقّ امتناع ندارد، و اگر امتناع کند حقّ نفقه ندارد.
سؤال ۴۹۰. آیا هزینه دارو و درمان زوجه مریض، با توجّه به این که مداوای بیماری عرفاً جزء نیازهای اوّلیه هر انسانی می باشد، نیز جزء نفقه زوجه است؟
جواب: مداوا در حدّ متعارف جزء نفقه است.
سؤال ۴۹۱. زنی به سبب آتش سوزی در منزل شوهر، در بیمارستان بستری و سپس فوت می کند، آیا هزینه بیمارستان او بر عهده شوهر است؟
جواب: احتیاط واجب آن است که شوهر هزینه درمان او را بدهد.
سؤال ۴۹۲. اگر زن جهت دریافت مهریه از تمکین خود داری کند، در این مدّت حقّ نفقه دارد؟
جواب: در صورتی که مهریه بصورت نقد بوده باشد حق دارد قبل از گرفتن آن از تمکین خودداری کند، و حقّ نفقه هم دارد.و در صورتی که شوهر قادر به پرداخت مهریه به صورت یکجا نیست، مهریه را تقسیط می کنند و زن باید با گرفتن اولین قسط تمکین کند و اگر تمکین نکرد ؛ نفقه ندارد.
سؤال ۴۹۳. شخصی برای مدّتی از طریق دادگاه زندانی شده، و پس از چندی با حصول برائت یا تحمّل حبس، آزاد می شود. اگر در این مدّت به عائله تحت تکفّل وی از طریق مراجع دولتی نفقه ای داده باشند، یا هیچ وجهی در این مدّت نگرفته باشند، آیا آنها حقّ مطالبه نفقه گذشته را دارند؟
جواب: احتیاط واجب آن است که نفقه آنها را بپردازد، یا با آنها مصالحه کند.
سؤال ۴۹۴. هر گاه زن مطالبه خرجی کند و شوهر ندهد می تواند بدون اجازه از اموال او بر دارد؟
جواب: می تواند هر روز، به اندازه خرجی آن روز، بدون اجازه از اموال او بر دارد، و احتیاط واجب آن است که این کار با اجازه حاکم شرع باشد. و اگر مجبور شود که خودش معاش خود را تهیه کند، در موقعی که مشغول کار است اطاعت از شوهر بر او واجب نیست.
سؤال ۴۹۵. در تحریر الوسیله، جلد دوم، صفحه ۳۰۶ آمده است: «اگر زوج حقوق زن را از قبیل نفقه نپردازد، ابتدا حاکم وی را الزام می کند و در صورت عدم تأثیر، او را تعزیر می نماید». آیا مراد از «الزام» صدور حکم قضایی است، یا صدور حکم به الزام؟
جواب: منظور این است که حاکم شرع او را مجبور می کند که نفقه زن را بپردازد و هر گاه ترتیب اثر ندهد او را تعزیر می کند.
سؤال ۴۹۶. آیا برای همسر و فرزندان شخصی که از راه نامشروع کسب درآمد می کند، جایز است از درآمد او استفاده کنند؟
جواب: اگر می دانند نفقه ای که به آنها پرداخته می شود از همان پول است، تصرّف در آن جایز نیست؛ مگر در حال ضرورت.
سؤال ۴۹۷. آیا شخص ثالث می تواند در ضمن عقد ازدواج نفقه زوجه را تعهّد نماید، تا هرگاه بین زن و شوهر راجع به نفقه اختلافی به وجود آمد، نفقه زوجه را پرداخت نماید؟ و در این صورت آیا نفقه از زوج ساقط می شود؟
جواب: مانعی ندارد که شخص ثالثی ضمانت نفقه را بنماید، و در این صورت نفقه بر عهده او خواهد بود.
سؤال ۴۹۸. اگر طبق نظر پزشک، زوجه دائمی به مرضی مبتلا باشد که بایستی برای مدّتی، یا برای همیشه آمیزش جنسی را ترک نماید، یا این که زوجه دائمی به علّت ابتلای به جنونِ ادواری، یا دائم، در تیمارستان، یا در منزل بستری و تحت درمان باشد، و به هیچ وجه حاضر به نزدیکی با شوهر خود نباشد، آیا چنین زنی حقّ نفقه دارد؟
جواب: در صورتی که زن مقصّر نبوده باشد، احتیاط واجب آن است که مرد نفقه او را بپردازد.
سؤال ۴۹۹. زنی ادّعا می کند شوهرش او را از منزل بیرون کرده، و نفقه اش را در مدّت خاصّی نپرداخته است. شوهر ضمن اقرار به این که نفقه معوّقه همسرش را پرداخت نکرده، ادّعا می کند که همسرش ناشزه است، و بدون اجازه او منزل مشترک را ترک کرده، و از ادای وظایف زناشویی امتناع نموده، و در نتیجه استحقاق نفقه ندارد. در فرض مذکور، با توجّه به این که زوجین جدا از یکدیگر زندگی می کنند، قول کدام یک مقدّم، و بینه بر عهده چه کسی است؟
جواب: اگر جدا از هم زندگی می کنند، و زن مجوّزی برای این کار ندارد، ناشزه است و حقّ نفقه ندارد.
سؤال ۵۰۰. در صورت حالّ بودن (نقد) مهریه، زوجه غیر مدخول ب ها حق دارد تا گرفتن مهریه تمکین نکند؛ امّا آیا این حق را دارد که در غیر تمکین نیز از زوج اطاعت نکند؛ مثلاً منزل خانواده خود بماند، و هرجا خواست برود و هرکار خواست انجام دهد و با این حال می تواند مطالبه نفقه نماید؟
جواب: باید به وظایف دیگر خود عمل کند، تنها می تواند تمکین را منوط به گرفتن مهر کند، آن هم در صورتی که مهر حالّ بوده و قرائن دلیل بر تأخیر آن نبوده است.
۲. نفقه فرزندان
سؤال ۵۰۱. نفقه (خوراک، پوشاک و مسکن) فرزند تا چندسالگی بر پدر واجب است؟
جواب: هرگاه فرزند توانایی اداره کردن زندگی خویش را نداشته باشد و پدر بتواند نفقه او را بدهد بر او لازم است و سنّ خاصّی شرط نیست؛ ولی فرزند نباید در تأمین زندگی خود کوتاهی کند، اگر کوتاهی کند چیزی بر پدر نیست.
سؤال ۵۰۲. نفقه ولدالزّنا بر عهده کیست؟
جواب: بر عهده زانی است.
۳. نفقه والدین
سؤال ۵۰۳. آیا تأمین مخارج پدر و مادر نیازمند، بر عهده پسران آنها می باشد؟ یا به عهده دخترانی که دارای درآمد باشند نیز می باشد؟
جواب: فرقی میان پسر و دختر ازاین نظر نیست و نفقه پدر و مادر فقیر بر هر دو واجب است.
۴. متفرقات نفقه
سؤال ۵۰۴. اینجانب با خانمی بیوه ازدواج نموده ام، نامبرده پسری داشته که از آن زمان تا به حال نزد ما بوده است،با وجود این که این پسر، پدر و پدر بزرگ و مادر بزرگ هم داشته که از نظر مالی متمکن هستند و من هم یک کارمند جزء هستم، و هیچ نوع تعهّد و قراردادی در مورد نفقه او نداشته ایم، تا کنون با سختی و قرض، نفقه این بچّه را داده ام، آیا از نظر شرعی و قانونی پدر و پدر بزرگ و مادر بزرگ نامبرده، مدیون نفقه این بچه نسبت به من هستند؟
جواب: هرگاه شما تبرّعاً و بدون قرارداد با پدر او نفقه بچه را داده اید نمی توانید چیزی از او مطالبه کنید ؛ ولی اگر با امر یا اجازه پدر بزرگ او این کار انجام گرفته، مطالبه نفقه مانعی ندارد.
سؤال ۵۰۵. آیا مادر کودک نامشروع حقّ مطالبه نفقه کودکش را از پدر این بچّه دارد؟
جواب: چنین مادری حقّ نفقه ندارد ولی نفقه فرزند نامشروع بر پدر واجب است.
* اطاعت
۱. محدوده اطاعت
سؤال ۵۰۶. موارد اطاعت زن از شوهر کدام است؟
جواب: زنی که عقد دائم شده بنابر احتیاط نباید بدون اجازه شوهر از خانه بیرون رود یا کاری در خارج خانه انتخاب کند (خواه اجازه لفظی باشد و یا از قرائن معلوم شود که او راضی است) و بدون عذر شرعی از نزدیکی کردن او جلوگیری نکند.
سؤال ۵۰۷. در صورتی که زن از شوهر اطاعت نکند، آیا مرتکب گناه شده؟
جواب: اگر زن در کارهایی که در سؤال پیش گفته شد اطاعت شوهر نکند گناهکار است و حقّ غذا و لباس و منزل و همخوابی او از بین می رود ولی مهر او از بین نمی رود.
سؤال ۵۰۸. چنانچه در امور عادی و مباح نظر پدر دختر و شوهر متفاوت باشد، ترجیح با کدام است؟
جواب: در فرض مسأله اطاعت هیچ کدام لازم نیست؛ مگر این که مایه اذیت و آزار پدر گردد، که در این صورت اطاعت او واجب است.
۲. خروج از منزل
سؤال ۵۰۹. آیا زن می تواند بدون کسب اجازه از همسرش از منزل خارج و با افراد یا خانواده هایی رفت و آمد داشته باشد و یا در جلسات مذهبی شرکت کند؟
جواب: باید با رضایت همسرش باشد.
سؤال ۵۱۰. لطفاً به سؤالات زیر، پیرامون محدود اطاعت زوجه، پاسخ فرمایید.
الف) آیا زوجه بدون رضایت زوج حقّ خروج از منزل را دارد؟
جواب: بنابر احتیاط واجب باید اجازه بگیرد؛ مگر برای کارهای واجب شرعی یا ضروری زندگی.
ب) در صورت ترک منزل، با وجود عدم رضایت زوج و تقاضای مکرّر بازگشت و عدم تمکین مشارالیها، آیا شرایط ناشزه بر وی محقّق می گردد؟
جواب: چنین زنی ناشزه است.
ج) در شرایط فوق، آیا زوجه استحقاق دریافت نفقه را دارد؟
جواب: قدر مسلّم از نشوز و عدم تمکین که موجب سلب حقّ نفقه می شود عدم تمکین در برابر تمتّعات جنسی است. بنابراین نفقه در فرض بالا، یعنی خروج از منزل، ساقط نمی شود (بنابر احتیاط واجب).
سؤال ۵۱۱. آیا زن بدون رضایت شوهر می تواند برای فعّالیت های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، از منزل خارج شود؟
جواب: در صورتی که منافات با حقّ زوج نداشته باشد احتمالاً بتواند؛ ولی احتیاط در ترک آن است و در صورتی که زن در عقد ازدواج چنین حقّی را برای خود قائل شده باشد اشکال ندارد.
سؤال ۵۱۲. در صورتی که مرد با رفتن همسرش به دانشگاه، اداره، و هر محیط دیگری مخالف باشد، زن شرعاً چه وظیفه ای دارد؟
جواب: باید رضایت شوهر را جلب کند؛ مگر این که در عقد ازدواج شرط کرده باشد.
سؤال ۵۱۳. زنی پس از فوت همسرش، با برادر شوهرش ازدواج می کند، آیا می تواند پنجشنبه ها برای قرائت فاتحه به مزار شوهر اوّل برود؟
جواب: با اجازه شوهر اشکال ندارد.
سؤال ۵۱۴. آیا زنان می توانند بدون اجازه و رضایت همسران خویش، که افرادی مؤمن و متدین می باشند، در مسجد فعّالیت نمایند؟ بطوری که کاملاً امورات یک مسجد را به دست گیرند؛ در حالی که این عمل موجب اختلاف در بین اعضای خانواده می شود.
جواب: بدون اجازه همسر جایز نیست؛ ولی رفتن به مسجد برای فراگرفتن احکام و معارف دین جایز است.
۳. اشتغال زوجه
سؤال ۵۱۵. لطفاً به سؤالات ذیل پاسخ فرمایید:
الف) اگر شوهر اجازه انتخاب شغلی را به همسر خود بدهد، آیا بعد از طیّ مراحل خاص و اشتغال، شوهر می تواند مانع ادامه کار او شود؟ یا اجازه اوّل التزام به تمام لوازم آن می باشد؟ در این مورد آیا تفاوتی بین کار موقّت و دائم هست؟
جواب: هرگاه زن قراردادی با اجازه شوهر نسبت به مدّتی با اداره یا مؤسّسه ای بسته است، آن قرارداد لازم الاجراست و شوهر حقّ ممانعت ندارد و این در صورتی است که هنگام عقد، اجازه کار بیرون زن شرط نشده باشد و الاّ احتیاجی به اجازه شوهر در عقد قرارداد نیست؛ ولی در هر حال باید شؤون شوهر و خانواده را رعایت کند.
ب) آیا بین استخدام توسّط اشخاص حقیقی یا حقوقی، خصوصاً دولتی، تفاوتی وجود دارد؟
جواب: تفاوتی ندارد.
ج) آیا بین کاری که با حقّ شوهر منافات داشته باشد، با شغلی که چنین منافاتی ندارد فرقی هست؟
جواب: در فرض بالا تفاوتی نیست.
د) آیا بین شغلی که با رها کردن آن به صاحب کار و یا دیگران لطمه جدّی می خورد، با شغلی که چنین نیست فرقی هست؟ (مثل ممنوعیت زن از ادامه تدریس در وسط سال تحصیلی که باعث ضرر زدن به آموزشگاه و محصّلین می گردد).
جواب: در این فرض شوهر حقّ ممانعت ندارد.
۴. موارد استثنا
سؤال ۵۱۶. در چه مواردی اطاعت از شوهر واجب نیست؟
جواب: در مواردی اجازه شوهر لازم نیست، مانند انجام واجبات (حج واجب، صله رحم نسبت به پدر و مادر و برادر و خواهر و امثال آن به مقدار لازم)، فراگرفتن احکام اسلام مانند رفتن به مسجد و امثال آن، تهیه اجناس ضروری منزل در حالی که مجبور باشد، شرکت در انتخابات و راهپیمایی های ضروری، و همچنین در مورد مراجعه به طبیب.
سؤال ۵۱۷. آیا اطاعت نکردن زن از شوهر در غیر مسائل واجب و مستحب حرام است؟
جواب: اطاعت زن از شوهر مربوط به حقوق زناشویی و بیرون رفتن از منزل است، در کارهای دیگر اطاعت بر او واجب نیست، هرچند بهتر است زن و مرد در تمام مسائل با هم تفاهم داشته باشند.
سؤال ۵۱۸. اگر مرد راضی نباشد همسرش با مانتو در جامعه ظاهر شود، و از او بخواهد که با چادر بیرون رود، و زن امتناع نماید، چه حکمی دارد؟
جواب: مرد نمی تواند زن را به پوشش خاصّی مجبور کند، مگر این که حجاب اسلامی با آن پوشش مراعات نگردد و مانتو در صورتی که تنگ و چسبان نباشد، و تمام بدن زن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ را بپوشاند، حجاب اسلامی محسوب می شود؛ هر چند چادر حجاب برتر است.
سؤال ۵۱۹. آیا زن شوهردار می تواند از مال شخصی خود در موارد تبرّع بدون اجازه شوهر استفاده نماید؟
جواب: اشکالی ندارد.
