به گزارش خبرگزاری حوزه پاسخ به سؤالات و شبهات موجود در جامعه از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از پرسش ها و شبهات و پاسخ های آن، برگرفته از «مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم» خواهد پرداخت.

- سؤال

مکان بهشت و جهنم در کجاست؟

- پاسخ

بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهانند. ما این آسمان و زمین و کرات مختلف را با چشم خود می‎بینیم امّا عوالمی که در درون این جهان قرار دارند نمی‎بینیم و اگر دید و درک دیگری داشتیم هم اکنون می‎توانستیم آنها را ببینیم چنانچه در این عالم موجودات بسیاری هستند که امواج آنها با چشم ما قابل درک نیستند، همچنین ملکوت و باطن عالم دنیا برای ما قابل درک نیست چنانچه قرآن می فرماید: «کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ» اگر علم الیقین داشتید، دوزخ را مشاهد می‎کردید ...

از پاره‎ای از احادیث استفاده می‎شود که بعضی از مردان خدا درک و دیدی در این جهان داشتند که بهشت و دوزخ را نیز با چشم حقیقت می‎دیدند. برای این موضوع می‎توان مثالی ذکر کرد: فرض کنید فرستندة نیرومندی در یک نقطه زمین وجود داشته باشد که به کمک ماهواره‎های فضائی امواج آن به سراسر زمین پخش شود و به وسیلة آن نغمة دل انگیز تلاوت قرآن با صدائی فوق العاده دلنشین و روح‎پرور در همه جا پخش گردد، و در نقطه دیگری از زمین فرستنده دیگری با همان قدرت وجود داشته باشد که صدائی فوق العاده گوش خراش و ناراحت کننده روی امواج دیگری در همه جا پراکنده شود.

هنگامی که ما در یک مجلس عادی نشسته‎ایم صدای گفتگوی اطرافیان خود را می‎شنویم امّا از آن دو دسته امواج «روح‎پرور» و «آزار دهنده» که در درون محیط ما است و همه جا را پر کرده است هیچ خبری نداریم، ولی اگر دستگاه گیرنده‎ای می‎داشتیم که موج آن با یکی از این دو فرستنده تطبیق می‎کرد فوراً در برابر ما آشکار می‎شدند امّا دستگاه شنوائی ما در حال عادی ازدرک آنها عاجز است.

عالم آخرت و بهشت و دوزخ، محیط بر این عالم هستند، و به اصطلاح این جهان در شکم و درون آن جهان قرار گرفته، درست همانند عالم جنین که در درون عالم دنیا است، زیرا می‎دانیم عالم جنین برای خود عالم مستقلی است، امّا جدای از این عالمی که در آن هستیم نیست، بلکه در درون آن واقع شده است، عالم دنیا نیز نسبت به عالم آخرت، همین حال را دارد، یعنی در درون آن قرار گرفته است.

اگر می‎بینیم قرآن می‎گوید وسعت بهشت به اندازة وسعت آسمانها و زمین است به خاطر آن است که انسان چیزی وسیعتر از آسمان و زمین نمی‎شناسد تا مقیاس سنجش قرار داده شود، لذا قرآن برای این که وسعت و عظمت بهشت را ترسیم کند آن را به پهنه آسمان‎ها و زمین تشبیه کرده است، و چاره‎ای غیر از این نبوده، همانطور که اگر کودکی که در شکم مادر قرار دارد عقل می‎داشت و می‎خواستیم با او سخن بگوئیم باید با منطقی صحبت کنیم که برای او در آن محیط قابل درک باشد.

از آنچه گفتیم پاسخ این سؤال نیز روشن شد که اگر وسعت بهشت به اندازه زمین و آسمان‎ها است پس دوزخ کجاست؟ زیرا طبق نظر اوّل دوزخ نیز در درون همین جهان قرار گرفته و وجود آن در درون این جهان منافاتی با وجود بهشت در درون آن ندارد (همان‎طور که در مثال امواج فرستندة صوتی ذکر شد) و امّا طبق پاسخ دوّم که بهشت و دوزخ محیط بر این جهان باشند جواب باز هم روشنتر است زیرا دوزخ می‎تواند محیط بر این جهان باشد و بهشت محیط بر آن، و از آن هم وسیع‎تر. [۱]

جایگاه بهشت برای انسانی که در نشئه مادة عنصری زندگی می‎کند و بسیاری از داوری‎ها و انتظارات او صبغة عنصری و مادی دارد. برای هر چیز، جا و مکان مادی تصور می‎کند و فرایند همه چیز را در راستای زمان و مکان طبیعی می‎نگرد.

حال اگر از او پرسیده شود جای مسئلة ۴ = ۲ + ۲ کجاست؟ خواهد گفت برای این مسائل جائی نیست اساساً علوم و دانش‎های بشری ذاتاً مجرد از ماده است و زمان و مکان ندارد و از جان انسان بیرون نیست ـ بهشت و جهنم نیز از محدودة تاریخ دنیایی و زمان و مکان خارج است و قبل، بعد. کی و کجای دنیوی بر نمی دارد، ....

بنابراین دیدگاه نباید بهشت و جهنم و بسیاری از معارف قطعی اسلام را در چارچوب زمان و مکان دنیایی ارزیابی کرد. آنها آسمانی است و اندیشة آسمانی می‎طلبد و برای نامحرمان هرگز درهای آسمان گشوده نخواهد شد، .... مراد از آسمان‎ها همان مقام یا مقام‎های عالی انسانیت است که بهشت را در خود جای داده است، [۲]...

مشهور بین متکلمین  این است که بهشت در آسمان‎ها و زیر عرش قرار دارد امّا جهنم زیر طبقات زمین می‎باشد.

از خواجه نصیر طوسی نقل شده که از مکان بهشت و جهنم اطلاع نداریم امّا ممکن است از آیه (عندها جنة المأوی) عند سدره المنتهی استفاده شود در آسمان‎ها است و هم‎چنین از (و فی السماء رزقکم و ما توعدون) [۳]

در کتاب گرانسنگ بحارالانوار می‎فرمایند: دلیل روشنی در رابطه با مکان بهشت و جهنم نداریم. اکثر بزرگان می‎گویند در بالای آسمان‎ها و زیر عرش قرار دارد زیرا که خداوند می‎فرمایند: «عند سدرة المنتهی عندها جنة المأوی» و پیامبر فرموده: سقف بهشت عرش خداوند است و امّا جهنم زیر طبقات زمین است؛ امّا خود علامة مجلسی می‎فرمایند: حق این است که بگوییم علم اینها در انحصار خداوند است ما نمی‎دانیم. [۴]

و هم‎چنین سعدالدین تفتازانی می‎فرمایند: ما قطع نداریم به مکان بهشت و جهنم ولی اکثر علما می‎گویند بهشت در بالای آسمان‎ها و جهنم در زیر طبقات زمین قرار دارد. [۵]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱. تفسیر نمونه، آیة الله مکارم و عده‎ای از نویسندگان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، جلد ۳، ذیل آیه ۱۳۴، سورة آل عمران.

۲. معاد و جهان پس از مرگ، آیه الله مکارم شیرازی، قم، انتشارات هدف، ص ۳۹ و بعد از آن.

۳. تاریخ جهنم، جورج مینوا، ترجمه حسین علی عربی، قم، ناشر مؤسسه پژوهش امام خمینی، ۱۳۷۹.

پی نوشت ها:

[۱] . مکارم شیرازی، ناصر و عده‎ای از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج۳، ذیل آیه ۱۳۴، سورة آل عمران.

[۲] . جوادی آملی، عبدالله، معاد در قرآن، قم، نشر اسراء، چاپخانه اسوه، ۱۳۸۱، ج ۵، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۴.

[۳] . سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ص ۶۶۸.

[۴] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفا، ج ۸، ص ۲۰۶.

[۵] . تفتازانی، شرح المقاصد، عالم الکتب، بیروت، جزء ۵، ص ۱۱۲.