به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.

* صله رحم

صله رحم یا تحکیم پیوند خویشاوندی، از سجایای ارزشمند اخلاقی است که ریشه در عواطف و احـسـاسـات هـمـه انـسـان هـا صـرف نـظـر از هـر دیـن و نژادی دارد و همه نیز آن را به عنوان یک فـضـیـلت اخـلاقـی نـیـکـو مـی دارنـد. در شـریـعـت مـقـدس اسـلام نـیـز از اصول اخلاق اجتماعی شمرده شده است.

دلایل اصالت

۱ـ دسـتور خداست

عمر بن مریم می گوید: از امام صادق (ع)، درباره: آیه (وَالَّذینَ یَصِلُونَ ما اَمَرَاللّهُ اَنْ یُوصَلَ)۳۶۹ پرسش کردم، پاسخ داد: (مِنْ ذلِکَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ غایَةُ تَأویلِها اِیّانا)۳۷۰ صله رحم مصداق آن است و تأویل نهایی آن ما هستیم.

۲ـ مـقـدّمـه تـقـواسـت

تـقـوا از اصـولی تـریـن مـسـائل اخـلاق اسـلامـی اسـت و تار و پود آن را تشکیل می دهد و صله رحم مقدمه و مکمّل تقواست.

امام رضا(ع) فرمود:

(اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقْرُونٌ بِها ثَلاثَةٌ اُخْری... اَمَرَ بِاتِّقأ اللّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ)۳۷۱

خـداونـد بـه سـه چیز دستور داده که توأم با سه چیز دیگر است (از جمله) به تقوای الهی و صله رحم دستور داده و هر کس صله رحم نکند، تقوای الهی هم ندارد.

۳ـ از شؤون امامت است

امام صادق (ع) خطاب به شیعیان می فرماید:

خداوند بزرگ، دوستی، ولایت و اطاعت ما را بر شما واجب کرده است، پس هر کس با ماست باید از مـا پـیـروی کـند و ورع، کوشش، ادای امانت به نیکوکار و بدکار و صله رحم از شؤ ون ماست.۳۷۲

۴ـ علامت دین است

امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه می فرماید:

دیـنـداران را نـشـانـه هایی است که بدان شناخته می شوند: راستگویی، امانتداری، وفای به عهد و صله رحم.۳۷۳

۵ـ اخـلاق را نـیـکـو مـی کـنـد

تـأکـید بر پیوند خانوادگی و اصرار بر آن بسیاری از اخلاق نـیـکـوی دیـگـر چون، انفاق، تعاون، شادمان کردن مؤمن، دفاع از حق، سخاوت و... را در پی دارد، از این رو حضرت باقر(ع) فرمود:

(صِلَةُ الاَْرْحامِ تُحَسِّنُ الْخُلْقَ وَ تُسَمِّحُ الْکَفَّ وَ تُطَیِّبُ النَّفْسَ...)۳۷۴

پیوند با خویشاوندان، اخلاق را نیکو، دست را بخشنده و جان را با صفا می کند.

۶ـ مـانـع گناه است

اسحاق بن عمّار می گوید: از حضرت صادق (ع) شنیدم که فرمود: (صله رحم و نیکویی، حساب را آسان و از گناه جلوگیری می کنند.)۳۷۵

جایگاه ممتاز

ارزندگی و فضیلت سرشار پیوند خانوادگی، آن را از موقعیت ممتازی برخوردار ساخته و از نظر درجه اهمیت، در ردیف ایمان به خدا قرار داده است.

امام صادق (ع) می فرماید:

(مـردی نـزد رسـول خدا(ص) آمد و عرض کرد: اسلام برتر چیست؟ پیغمبر(ص) فرمود: ایمان به خدا. پرسید بعد از آن چیست؟ فرمود: صله رحم...)۳۷۶

امام باقر(ع) نیز می فرماید:

(اَفْضَلُ ما تَوَسُّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الاْ یمانُ بِاللّهِ وَ صِلَةُ الرُّحِمِ...)۳۷۷

بهترین چیزی که متوسّلان (به خدا) بدان چنگ زده اند، ایمان به خدا و صله رحم است.

ابـو ورد مـی گـویـد: از امـام بـاقر(ع) پرسیدم: چگونه خداوند به بهترین وجه پرستش می شود؟ فرمود: (با صله رحم.)۳۷۸

امیرمؤ منان صلوات اللّه علیه نیز آن را جزو برترین مروّت وجوانمردی دانسته،می فرماید:

(مِنْ اَفْضَلِ الْمُرُوَّةِ صِلَةُ الرَّحِمِ)۳۷۹

از سـوی دیـگر، قطع پیوند خانوادگی به شدت مورد نکوهش قرار گرفته و در زمره گناهان کبیره شمرده شده و قاطع رحم مورد لعنت خدا قرار گرفته است.۳۸۰ که نتیجه معکوس آن، فضیلت صله رحم را دو چندان می کند.

آثار ارزنده صله رحم

بدون تردید هر چه را اسلام بر آن تأکید کرده، دارای حکمت و تأثیر مثبت در زندگی انسان است، خواه ما از آن اثر و حکمت آگاه شویم و خواه آگاه نشویم و هر چه تأکید و سفارش بیشتر باشد، آثار آن دستور نیز افزون تر خواهدبود.

تحکیم پیوند خانوادگی نیز آثار و برکات بیشماری در پی دارد که مهم ترین آنها را در زیر می آوریم:

الف ـ عـمـر طـولانـی:

تـحکیم رابطه خویشاوندی، عمر را افزایش می دهد چنانکه قطع آن، از عمر انسان می کاهد، رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: مـردی صـله رحـم بـه جـا مـی آورد در حـالی کـه سـه سـال بـیـشـتـر از عـمـرش بـاقـی نـیـسـت، ولی خـداونـد، آن را بـه سـی سال افزایش می دهد.۳۸۱

ب ـ آبـادانـی شـهـرهـا:

امـیـرمـؤ مـنـان (ع) از رسـول خـدا(ص) نقل می کند که فرمود:

(صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیارَ وَ تَزیدُ فِی الاَْعْمارِ وَ اِنْ کانَ اَهْلُها غَیْرَ اَخْیارٍ)۳۸۲

صـله رحـم شـهـرهـا را آبـاد مـی کـنـد و عـمـرهـا را افـزایـش مـی دهـد گـر چـه اهل آن از زمره نیکان نباشند.

ج ـ پـاکـیـزگـی کـردار:

امـام صـادق (ع)، صـله رحـم را مـایـه پـاکـیـزه شـدن اعمال می داند:

(اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَکِّی الاَْعْمالَ...)۳۸۳

د ـ فراوانی ثروت:

با اینکه در ظاهر، صله رحم، با رفت و آمد و هزینه شدن بخشی از درآمد انـسـان هـمـراه اسـت ولی پـیـشـوایـان مـعـصـوم تـأکید کرده اند که چنین هزینه هایی سبب برکت زندگی و فراوانی درآمدها می گردد.

امام علی (ع) می فرماید:

(صِلَهُ الاَْرْحامِ تُثْمِرُ الاَْمْوالَ وَ تُنْسِی ءُ فِی الاَّْجالِ)۳۸۴ پیوند با خویشان، ثروت ها را بارور می سازد و مرگ ها را به تأخیر می اندازد.

ه‍ ـ تـحکیم عاطفی:

افراد فامیل به طور طبیعی با یک احساس خاص با هم مرتبطند و یکدیگر را دوست دارند. این عواطف و احساسات از نعمت های ارزشمند الهی است که در درون انسان تعبیه شده و از راه صـله رحـم بـر تـحـکـیـم و گـسـتـرش آن تـأکـیـد شـده اسـت و آن کـسـی کـه بـه ایـن عـمـل خـدا پـسـنـدانـه اقـدام مـی کـند، احساسات فامیل را نسبت به خود جذب می کند.

به تعبیر امام باقر(ع) (صِلَةُ الاَْرْحامِ وَ تُحَبِّبُ فی اَهْلِ بَیْتِهِ فَلْیَتَّقِ اللّهَ وَ لْیَصِلْ رَحِمَهُ)۳۸۵

پیوند خانوادگی (فرد را) در فامیلش محبوب می گرداند. پس شخص باید تقوای الهی پیشه کند و با فامیلش پیوند برقرار نماید.

و ـ آسـانـی حـسـاب:

یـکـی از مـقـاطـع بـسـیـار مـشـکـل جهان آخرت، رسیدگی به حساب و کتاب اعـمـال اسـت و صـله رحـم ایـن خـاصـیـت را دارد کـه در چـنـان مـوقـعـیـتـی عامل خویش را کمک کرده و حسابرسی او را آسان می نماید.

امام صادق (ع) فرمود:

(اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ... تُیَسِّرُ الْحِسابَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوی...)۳۸۶ همانا صله رحم، حساب را آسان و بلا را دفع می کند.

ز ـ ورود بـه بـهـشت:

آرزوی هر مؤ من، سعادت اخروی و جای گرفتن در بهشت جاوید است و چنین آرزویـی بـا تـحـکـیـم پـیـونـد خـانـوادگـی مـیـسـّر مـی گـردد.

رسول بزرگوار اسلام (ص) فرمود:

شـش چـیـز اسـت که اگر کسی به یکی از آنها عمل کند، در روز قیامت از او حمایت می کند تا وارد بهشتش سازد ... و یکی از آنها صله رحم است.۳۸۷

فراگیری

ارزش و اهـمـیـّت پـیـونـد خـانـوادگـی ایـجـاب مـی کـنـد کـه شـامـل و فراگیر باشد تا از سویی هیچ فامیلی از آن محروم نگردد و از سوی دیگر هرگونه کار نیک و پسندیده ای که امکان دارد، نسبت به رحم انجام پذیرد.

الف ـ عمومیت ارتباط

آیـات و روایـاتـی کـه پـیـرامـون صـله رحـم سـخـن گـفـتـه انـد، مـحـدودیـتـی بـرای افرادفامیل قائل نشده اند و ظاهراً شامل همه اقسام آن اعم از دور و نزدیک، فقیر و غنی، کافر و مسلمان، بدکار و نیکوکار و... می شود و در برخی روایات نیز بر آن تأکید شده است:

روزی رسول خدا(ص) به مردم فرمودند: آیا شما را به (دارنده) بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایی کنم؟ [گـفـتند: آری فرمود:] کسی که با بُرنده رابطه خویشاوندی، پیوند برقرار سازد و به آن که مالش را از او دریغ داشته، ببخشاید و از کسی که به او ستم نموده درگذرد.۳۸۸

عبداللّه بن سنان می گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: پسر عمویی دارم که هر چه با او رابطه برقرار می سازم، او قطع رابطه می کند، اجازه می دهی، من هم با او قطع رابطه کنم؟) (امـام اجـازه نـداد) و فـرمـود: (اگـر تـو بـه رابـطـه ات ادامـه دهـی، خـداوند پیوندتان را بـرقـرار مـی کـنـد ولی اگـر تـو هـم قـطـع رابـطـه کـنـی، خـداونـد پیوندتان را قطع خواهد کرد۳۸۹.)

جـهـم بـن حـمـید نیز می گوید: به امام صادق عرضه داشتم: خویشاوندانی دارم که بر آیین من نـیـسـتـند، آیا حقّی بر گردن من دارند؟ پاسخ داد: هیچ چیز مانع حق خویشاوندی نمی شود، اگر آنـهـا بـر آیـیـن تـو بـودنـد، دو نـوع حـق بـر گـردنـت داشـتـنـد: حـق خـویـشاوندی و حق مسلمانی.۳۹۰

ب ـ انواع صله

پـیـونـد خـانـوادگـی یـک مـفـهـوم عـرفـی اسـت و شـامـل هـر گـونـه کـاری کـه پسندیده و برای فامیل سودمند باشد، می شود.

از سلام و احوال پرسی گرفته تا کمک های متنوع مادی و معنوی و از جـان مـایـه گـذاشـتـن بـرای فامیل؛ بنابراین مؤمن باید در حد توان خویش و نیاز اعضای خـانـدان، از آنـان دلجـویـی کـنـد و هـیـچ گـونـه کـمک و رسیدگی را از آنان دریغ ندارد؛ اگر خویشاوندی نیاز مالی دارد، یا از او قرض می خواهد، به او بپردازد.

اگر کمک جسمی، قدمی و هـمـکـاری فـکـری و روحـی او را مـی طـلبـد، بـه او مـدد کند، اگر به دید و بازدید خانوادگی دلخـوش مـی شـود، اقدام نماید و... البته در همه موارد صله رحم، توانایی انجام کار و مشروع بـودن، دو شـرط اسـاسـی اسـت، بـدیـن مـعـنـا کـه اگـر افـراد فـامـیـل از او در خـواسـتـی کردند که توان انجام آن را ندارد، از عهده اش ساقط می شود و اگر اسـتـمـداد فـامـیـل و صـله رحم، مستلزم عمل نامشروع و با خواست خدا در تضاد باشد، نباید آن را انـجـام دهـد؛ مثل اینکه برادر یا خویشاوند دیگری در ستم به مردم یا گناه دیگری از او استمداد طـلبـد یـا مـالی را بـرای مـصـرف نـامـشـروع بـخـواهـد.

در ایـن گـونـه مـوارد نـبـایـد بـه فـامـیـل کـمـک کـرد بـلکـه بـر عـکـس، صـله رحـم آن اسـت کـه حـتـی او را از هـر گـونـه عـمـل نـاروا بـاز دارد و ایـن بـهـتـریـن خـدمـتـی اسـت کـه بـه فامیل خود کرده است.

امام صادق (ع) درباره کم ترین پیوند خویشاوندی می فرماید:

(..صِلُوا اَرْحامَکُمْ وَ بِرُّوا بِاِخْوانَکُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلامِ وَرَدِّ الْجَوابِ)۳۹۱

پـیـونـد خـویشاوندی را محکم و به برادرانتان نیکی کنید گر چه با سلام نیکو و پاسخ سلام دادن باشد.

و در روایـتـی از رسـول اکـرم (ص) از جـان و مال مایه گذاشتن برای خویشاوندان، بالاترین نوع صله رحم شمرده شده است.۳۹۲

پی نوشت ها:

۳۶۹ ـ رعد(۱۳)، آیه ۲۱.

۳۷۰ ـ بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۲۶۸.

۳۷۱ ـ همان، ج ۷۴، ص ۶۸.

۳۷۲ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۵.

۳۷۳ ـ همان، ج ۶۷، ص ۲۷۸.

۳۷۴ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۲.

۳۷۵ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۳۱.

۳۷۶ ـ همان، ص ۹۶.

۳۷۷ ـ بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۳۸۶.

۳۷۸ ـ همان، ج ۴۰، ص ۶۱.

۳۷۹ ـ شرح غررالحکم، ج ۶، ص ۳۴.

۳۸۰ ـ رعد(۱۳)، آیه ۲۵.

۳۸۱ ـ بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۱۶۳.

۳۸۲ ـ بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۱۶۳.

۳۸۳ ـ همان، ج ۷۴، ص ۱۰۰.

۳۸۴ ـ شرح غررالحکم، ج ۴، ص ۲۰۷.

۳۸۵ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۲.

۳۸۶ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۰۰.

۳۸۷ ـ همان، ج ۶۸، ص ۳۷۸.

۳۸۸ ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۵۱.

۳۸۹ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۶.

۳۹۰ ـ همان، ص ۱۵۷.

۳۹۱ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۳۱.

۳۹۲ ـ همان، ص ۸۹.