حجت‌الاسلام محمد باقر مشکاتی، رئیس اداره موزه حرم کریمه اهل بیت علیهم السلام در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه اظهار کرد: قدمت و دیرینگی آیین ختم قرآن جمعی یا جمع خوانی قرآن در بارگاه فاطمی به سبک ساده و سنتی مربوط به دوره ایلخانی یعنی بیش از ۸۰۰ سال بوده و به سبک جدید و باشکوه مربوط به دهه هفتاد شمسی یعنی بیش از ۳۰ سال است و این پیشینه طولانی و عمیق، پیشگامی، الگودهی و جریان سازی اثرگذار قرآنی آستان مبارک حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را در ایران اسلامی و جهان اسلام نشان می‌دهد.
وی اضافه کرد: گسترش و بسط آیین‌های قرآنی از شهر مقدس قم به جهان اسلام یکی از دستاوردهای سفر تاریخی و تمدن ساز کریمه اهل بیت(س) از سرزمین وحی به قم مقدس در سال ۲۰۱قمری است که بی تردید در بازشناسی هویت دینی و بازآفرینی و احیای تمدن نوین اسلامی ایرانی بسیار موثر و کارساز خواهد بود.
رئیس اداره موزه حرم بانوی کرامت گفت: بررسی اسناد و مدارک نوشتاری و کاغذی، ملاحظه اسناد دیداری و عکس‌های قدیمی، مطالعه منابع مکتوب و کتب خطی، به ویژه کنکاش و تحلیل اطلاعات اشیاء و آثار تاریخی و موزه ای متناظر و موجود در موزه فاطمی ما را به بازشناسی سابقه و قدمت هزارساله مراسم و آیین های حرم مطهر فاطمی از جمله آیین‌های قرآنی و ختم قرآن جمعی، رهنمون می‌سازد.
وی تصریح کرد: از این رو می توانیم پیشینه آیین «ختم قرآن» و فعالیت‌های قرآنی در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را به پای قدمت بنای بارگاه نورانی در مدفن آن حضرت بدانیم، چرا که شواهد و قرائنی نشان می‌دهد که زائران مشتاق از همان ایام رحلت کریمه اهل بیت(س) در این مکان مقدس به تلاوت کلام الله مجید به قصد اهدای ثواب تلاوت به آن بانوی طاهره همت می‌گماشتند.
حجت الاسلام مشکاتی عنوان کرد: شیعیان و پیروان قرآن و عترت، مصحف‌های شریف قرآن را وقف این بقعه مبارک می‌نمودند تا در فضلیت و پاداش ختم قرآن توسط زائران و مجاوران بارگاه فاطمی سهیم باشند. از این رو وجود قرآن‌های خطی متعلق به قرون نخستین و میانی دوران اسلامی در موزه آستان مقدس فاطمی، حکایت از دیرینگی و سبقه تاریخی آیین «ختم قرآن» در این آشیانه عترت و حرم اهل بیت(ع) دارد.
وی مطرح کرد: وجود مجموعه ارزشمند عم جزء های خطی متلعق به قرون میانی اسلامی در موزه فاطمی نشان دهنده برگزاری آیین یا مراسم ختم جمعی قرآن در آن دوره های تاریخی دارد. عم جزءهای موجود در گنجینه قرآنی موزه، شامل سی پاره‌ها، شصت پاره‌ها و صد و بیست پاره‌هاست؛ قدیمی‌ترین عم جزءهای شناسایی شده در موزه فاطمی متعلق به قرن هفتم هجری قمری و دوره‌های ایلخانی است همچنین ده‌ها مجموعه نفیس از عم‌جزءهای قرآن متعلق به عهد صفویه و دوره قاجار نیز در موزه نگهداری می‌شود.
حجت الاسلام مشکاتی تصریح کرد: در چیدمان جدید موزه فاطمی که در دوره تعطیلی کرونا با الگوی موزه محتواگرا صورت گرفت؛ در راستای معرفی مشاغل و آیین‌های قدیمی بارگاه فاطمی، اشیاء و آثار موزه‌ای متناظر بررسی و اثرگزینی شده است و بیش از ۲۰ شغل و منصب قدیمی و بیش از۱۰ آیین و مراسم قدیمی را با آثار تاریخی و موزه ای بازشناسی و در گنجینه خدمت و خادمان تالار عترت به نمایش در آمده است و همه اشیای موزه ای نمایش یافته در این گنجینه ارزشمند در حرم مطهر فاطمی مورد استفاده زائران و خادمان بارگاه بوده است.
رئیس اداره موزه فاطمی گفت: از قدیمی ترین مشاغل و مناصب فرهنگی حرم مطهر فاطمی شغل «حافظی» بوده و قدیمی‌ترین آیین فرهنگی بارگاه فاطمی نیز آیین ختم جمعی قرآن کریم به قدمت ۸۰۰ سال می باشد؛ آثار قرآنی مربوط به آیین جمع خوانی قرآن در بارگاه فاطمی در گنجواره آیین های قدیمی، برای اولین بار به نمایش درآمده است.
وی ادامه داد: با توجه به مطالعات و تألیفاتی که در زمینه پیشینه شناسی حرم مطهر فاطمی از جمله سابقه مشاغل و خدمات فرهنگی و قرآنی این آستان مبارک انجام شده است، بدون تردید از اوایل دوران صفویه به طور رسمی و تشکیلاتی خادمانی در منصب یا شغل خاصی به تلاوت جمعی قرآن در حرم مطهر اشتغال داشتند؛ لکن قدیمی‌ترین سند قرآنی موجود در مرکز اسناد حرم مطهر بانوی کرامت نشان می‌دهد که قرائت قرآن مجید در جایگاه یک «خدمت» یا «منصب قرآنی» دست کم در بیش از ۴۶۷ سال پیش در این بارگاه ملکوتی معمول بوده است.
حجت الاسلام مشکاتی اظهار کرد: این سند ارزشمند مربوط به زمان شاه طهماسب اول (سال۹۷۲ ق) است که وی طی فرمانی به امیر سلطان احمد، متولی وقت آستان مقدس دستور صادر می کند که علاوه بر حافظان و قاریان موجود درحرم مطهر ۶ نفر قاری جدید نیز به آنها افزوده شود؛ بنابراین منصب «صدرالحفاظی» و شغل «حافظی» قرآن از کهن‌ترین مشاغل آستان مقدس قم بوده است و همواره افرادی در بارگاه بانوی کرامت به این شغل قرآنی مفتخر بوده اند.
وی افزود: بررسی ده‌ها سند ارزشمند موجود نشان می‌دهد که از اوایل دوره صفویه تا اواخر قاجاریه از سه نفر تا هفده نفر حافظ و قاری، موظف به قرائت و انجام آیین ختم قرآن و فعالیت‌های قرآنی در حرم مطهر فاطمی می‌شدند؛ احکام و اسناد زیادی موجود است که به برقراری این نوع خدمت و شغل فرهنگی در دوران حکومت پهلوی نیز دلالت دارد.
رئیس اداره موزه حرم بانوی کرامت عنوان کرد: خادمان قرآنی اغلب از سلسله سادات رضوی و از حافظان و قاریان قرآن کریم بودند، با عنوان شغلی «حُفاظ» به معنی حافظ و تلاوت کننده قرآن و منصب «صدر الحُفاظ» به معنی بزرگ قاریان و حافظان در حرم مطهر، صبح و شام مشغول ختم جمعی قرآن می‌شدند.
وی افزود: این افراد از سوی سلاطین وقت دوره صفویه و متولیان حرم فاطمی منصوب و معرفی می شدند تا عهده دار برنامه‌های قرآنی و ختم مستمر کلام الله مجید در «دارالحفاظ» واقع در ایوان طلای صحن عتیق حرم حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها باشند.
حجت الاسلام مشکاتی مطرح کرد: گونه دیگر از سوابق قرآنی آستان مقدس که نشان دهنده دیرینگی فعالیت‌ها و مشاغل قرآنی حرم مطهر است در اسناد جمع و خرج مالی آستان در دوره‌های صفویه و قاجاریه متبلور است؛ قدیمی‌ترین سند کاغذی و نوشتاری موجود از این نوع اسناد قرآنی آستان مربوط به سال ۱۱۳۹ ق یعنی بیش از ۳۰۰ سال قبل است.
وی اظهار کرد: همانطور که گفته شد در دوره قاجار نیز آیین ختم قرآن به صورت جمعی توسط حافظان و قاریان در حرم مطهر فاطمی در طول سال معمول بوده و حُفّاظ قرآن با شرح وظایفِ تلاوت مستمر قرآن در صبحگاهان و شامگاهان زیر نظر صدرالحفاظ به این کار قرآنی می پرداختند که اسناد بسیاری از جمله عکس‌های تاریخی و مستند در این رابطه به جای مانده است.
حجت الاسلام مشکاتی مطرح کرد: در دوره پهلوی نیز کم و بیش فعالیت‌های قرآنی حرم مطهر ادامه داشت از جمله «مراسم چراغ» عنوان آیینی بود که ظرف یک ساعت خادمان حرم به طور روزانه قبل از برگزاری آیین خطبه خوانی و تعویض کشیک به ختم قرآن جمعی می پرداختند.
رئیس اداره موزه حرم بانوی کرامت تصریح کرد: اما پس از انقلاب اسلامی صدها نوع فعالیت قرآنی از جمله کلاس‌های آموزش قرآن و ده‌ها طرح و برنامه ترویجی و ختم قرآن جمعی توسط خادمان رسمی و افتخاری و زائران به برنامه های قرآنی حرم مطهر افزوده شد.
حجت الاسلام مشکاتی خاطرنشان داشت: از اوایل دهه هفتاد به موازات برگزاری آموزش های قرآنی در حرم فاطمی، آیین ترتیل خوانی یا ختم جمعی قرآن به سبک جدید، ابتدا در مسجد بالاسر و سپس رواق طباطبایی و دار التلاوه مسجداعظم با حضور خادمان و زائران به شکل باشکوهی شکل گرفت.
وی اضافه کرد: در دوره تولیت آیت الله سعیدی با تأسیس مرکز بزرگ قرآن و حدیث کریمه اهل بیت(س) آیین بزرگ ترتیل خوانی در اوایل دهه ۹۰ به شکل بسیار باشکوه تری در شبستان امام خمینی (ره) حرم برگزار شد و در ماه مبارک رمضان به طور زنده از شبکه‌های استانی و ملی پخش گردید که مورد استقبال فوق العاده جامعه قرآنی و عموم مردم قرار گرفت؛ از سال های بعدی همزمان با شبکه های پر مخاطب ملی در شبکه جهانی الکوثر و دیگر رسانه ای بین المللی به صورت زنده در ماه مبارک رمضان پخش شد.
رئیس اداره موزه حرم کریمه اهل بیت عنوان داشت: با استقبال مردمی ترتیل خوانی قرآن ویژه نوجوانان و خواهران نیز به آیین های ختم قرآن این بارگاه نورانی افزوده شد؛ این فعالیت فاخر و متنوع قرآنی سرآغاز نهضت بزرگ ترتیل خوانی قرآن در ایران اسلامی به ویژه در آستان‌های مقدس، امام زادگان کشور و نیز در اماکن متبرکه جهان تشیع بود.
وی ادامه داد: بنابراین قدمت و دیرینگی آیین ختم قرآنی جمعی یا جمع خوانی قرآن در بارگاه فاطمی به سبک جدید و باشکوه مربوط به دهه هفتاد شمسی یعنی بیش از ۳۰ سال می باشد و این پیشینه پیشگامی، الگودهی و جریان سازی اثرگذار قرآنی آستان مبارک حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را در ایران اسلامی و جهان اسلام نشان می دهد.
حجت الاسلام مشکاتی تصریح کرد: گسترش و بسط آیین های قرآنی از شهر مقدس قم به جهان اسلام یکی از دستاوردهای سفر تاریخی و تمدن ساز کریمه اهل بیت علیهم السلام از سرزمین وحی به قم مقدس (به سال ۲۰۱ قمری) است که بی تردید در بازشناسی هویت دینی و بازآفرینی و احیای تمدن نوین اسلامی ایرانی بسیار موثر و کارساز خواهد بود.
