به گزارش خبرگزاری حوزه، سامرا از شهرهای اسلامی کهن در عراق است که در فاصله حدود ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد، واقع شده است.
شهر اسلامی سامرا در دوره بنی‌عباس تاسیس شده و حدود نیم قرن پایتخت حکومت عباسیان و دارای اهمیت بسیاری بوده ولی بعد از انتقال پایتخت عباسیان به بغداد رو به ویرانی نهاده است و تا امروز هم توسعه چشمگیری نداشته است.
سامرا زادگاه حضرت مهدی (علیه‌السّلام) و مدفن امام هادی و امام عسکری (علیهماالسلام) است و از زیارتگاه‌های مهم شیعیان به شمار می‌رود و گویا در محل این شهر، در دوره پیش از اسلام، روستای کوچکی وجود داشته است.
هرزفلد، باستان‌شناس آلمانی در محل این شهر، ظروف سفالی از هزاره ششم قبل از میلاد یافته است که نشان‌دهنده قدمت منطقه است.
درباره ریشه تاریخی نام سامرا، گفته‌اند که این واژه، در اصل یک نام آرامی است که همانند سایر نام‌های آرامی، نظیر کربلا، عکبرا و حَرَورا، با الف مقصوره (بدون همزه) نگاشته می‌شود.
به عقیده هرزفلد، این کلمه، تحریف نام آشوری این منطقه، یعنی «سرمارتا» است که در کتیبه‌های دوره آشوری ذکر شده است.
بر اساس برخی اقوال عامیانه رایج در دوره اسلامی، بنیان سامرا به سام، فرزند حضرت نوح (علیه‌السّلام) نسبت داده شده است.
عکس بسیار قدیمی از شهر سامرا
۱. درباره سامرا
۱.۱ - تغییر نام
پس از تاسیس شهر اسلامی سامرا در دوره بنی‌عباس، این شهر به نام «سُرَّ مَن رای» (به معنای این کس هرکه آن را ببیند، مسرور می‌شود) نامیده شد و تا مدت‌ها بدین نام مشهور بود.
در این‌باره نقل کرده‌اند زمانی که معتصم عباسی از نام این منطقه (سامرا) آگاه شد، آن را «سرّ من رای» نامید.
روی سکه‌هایی که زمان عباسیان در آن شهر ضرب شده و اکنون در دست است، همین نام عربی وجود دارد؛ اما برخی، لفظ سامرا را تحریف نام دوره اسلامی آن می‌دانند.
با این حال تقریباً مسلم است که واژه سامرا، ریشه در نام‌های کهنی دارد که مدت‌ها پیش از اسلام، بر این منطقه اطلاق می‌شده است.
۱.۲ - پایتخت عباسیان
ساختن شهر اسلامی سامرا در سال ۲۲۱ ه. ق به دستور معتصم عباسی آغاز شد.
او برای این منظور، بهترین معماران و هنرمندان را از مناطق مختلف جهان اسلام جلب کرد تا آنها شهری لایق مرکز خلافت بنا کنند.
برای این شهر، بخش‌ها و محلات مختلفی برای سکونت طبقات مختلف اجتماعی، از جمله نظامیان، دولتمردان و عموم مردم، اختصاص داده شد و همچنین در آن، مسجد جامع و بازارهایی ساخته شد.
چندی بعد، متوکل عباسی مسجد جامع را به علت مساحت کم آن خراب کرد و به‌جای آن، مسجد عظیمی را که بقایای آن تا به امروز باقی است، بنا کرد.
همچنین به دستور وی، شهر دیگری به نام «متوکلیه» نزدیک سامرا ساختند که درباریان وی، به آنجا منتقل شدند و در آنجا، کاخ‌های خود را بنا کردند.
پس از معتصم، چند خلیفه عباسی دیگر نیز در سامرا به عنوان پایتخت خلافت عباسی، اقامت نمودند که عبارت‌اند از: واثق، متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی و معتمد.
۱.۳ - وضعیت سامرا بعد از پایتخت بودن
پس از خلفای عباسی که پایتختشان سامرا بود، معتضد عباسی، پایتخت خلافت را به بغداد بازگرداند و این شهر را رها کرد. از آن پس، سامرا پس از گذشت حدود نیم قرن از زمان تاسیس آن، به یک‌باره اهمیت خود را از دست داد و به تدریج رو به ویرانی نهاد.
از نوشته یاقوت حموی درباره وضعیت سامرا در اوایل قرن هفتم هجری، چنین برمی‌آید که در زمان وی از این شهر، جز آستان سامرا و نیز محله دیگری به نام کرخ سامرا، در مسافت دوری از آن، چیز دیگری باقی نمانده بود تا جایی‌که دیدن ویرانه‌های آن، وحشت را به دل بیننده وارد می‌کرد.
در اواخر دوره عثمانی، شهر فعلی سامرا با مرکزیت آستان مقدس امامین عسکریین (علیهماالسّلام)، بر بخشی از ویرانه‌های شهر دوره عباسی، شکل گرفت.
در این زمان، سامرا شهری کوچک با بارویی به طول دو کیلومتر بود و تا به امروز نیز، توسعه درخور توجهی نیافته است. پس از استقلال عراق، سامرا به شهرستانی تابع بغداد تبدیل شد، اما در زمان رژیم بعثی پیشین عراق، به استان صلاح‌الدین، با مرکزیت شهر تکریت ملحق شد.
سامرا از شهرهای اسلامی کهن در عراق، به شمار می‌آید و وجود بقایای آثار تاریخی مهم و کم‌نظیری، از قبیل مسجد جامع و مسجد ابودلف (نزدیک شهر دور در شمال شرق سامرا)، از نظر معماری، اهمیت ویژه‌ای به این شهر داده است، تا جایی‌که این شهر در سال ۲۰۰۷ م در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسید.
۲ - آثار تاریخی سامرا
آثار تاریخی مهم باقی‌مانده در سامرا عبارت‌اند از:
۲.۱ - مدفن امامان
شهر سامرا از زیارتگاه‌های شیعیان و مدفن امام علی النقی (علیه‌السّلام) و امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است. سردابی که محل عبادت و استراحت امامان (علیهم‌السّلام) و زادگاه حضرت قائم (علیه‌السّلام) و محل تشرف صالحان و دیدار ایشان بوده است، آنجا قرار دارد.مشهد این دو امام در قسمتی از سامرا واقع است که ارتش (عسکر) معتصم و اردوگاه وی آنجا بود، ازاین رو ایشان را عسکری گویند.
۲.۲ - مدفن دیگر بزرگان
علاوه بر دو امام دهم و یازدهم، نرجس خاتون و حکیمه خاتون آنجا دفن شده همچنین جده، مادر امام حسن عسکری و حسین بن علی الهادی در این محل به خاک سپرده شدند.
شکی نیست که امام زمان (علیه‌السّلام)، در شهر سامرا و در خانه پدر ارجمند خود، امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) دیده به جهان گشود و تا پایان عمر شریف پدر خود، کنار آن حضرت می‌زیست.
۲.۳ - مسجد جامع
مسجد جامع در سال ۲۳۷ ه. ق، به دستور متوکل، خلیفه عباسی، ساخته شد. طول آن، ۲۴۰ متر و عرض آن، ۱۵۶ متر و مساحت آن، ۳۷۴۴۰ مترمربع است که در زمان ساخته شدن، بزرگ‌ترین مسجد جهان اسلام بوده است. مسجد دارای شانزده ورودی بوده و به نوشته «مقدسی»، جغرافیدان مسلمان، با مسجد جامع اموی دمشق، رقابت می‌کرده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی، نشان داده است که دیوارهای مسجد، با پوششی از تزیینات موزاییک، آراسته شده بود.
۲.۴ - مسجد ابودلف
مسجد ابودلف، حدود بیست کیلومتری شمال سامرا، واقع است و در سال ۲۴۷ ه. ق، به دستور متوکل، در محل شهر متوکلیه، ساخته شده است. از نظر نما و معماری، تا حدود زیادی، شبیه مسجد جامع سامرا، اما کوچک‌تر از آن است. ابعاد آن ۲۱۳ در ۱۳۵ متر و دارای پانزده ورودی است. این مسجد نیز همانند مسجد جامع سامرا، دارای یک مناره ملویه است. اما این مناره، کوچک‌تر از ملویه سامرا می‌باشد. ارتفاع پایه مربع مناره، ۵/ ۲ متر، مساحت آن، ۲/ ۱۱ مترمربع و ارتفاع بدنه آن، شانزده متر است.
مسجد جامع ابو دلف یکی از مساجد قدیمی و تاریخی سامرا
۲.۵ - جوسق یا کوشک خاقانی
جوسق یا کوشک خاقانی کاخ معتصم عباسی است که بقایای آن در شمال سامرا، واقع است. ساختن این کاخ، هم‌زمان با تاسیس سامرا، به دستور معتصم در سال ۲۲۱ ه. ق، آغاز شد.اما به علت اینکه ساخت آن به فتح بن خاقان (متوفای ۲۴۷ ه. ق) وزیر متوکل عباسی، نسبت داده می‌شود، ازاین‌رو به جوسق خاقانی، معروف گشته است.معتصم در این کاخ، مردم را به حضور می‌پذیرفت و پس از مرگ در همین کاخ، دفن شد.
پس از انتقال مجدد پایتخت خلافت عباسی از سامرا به بغداد، جوسق خاقانی، ویران شد و از مصالح آن برای احداث بناهای جدید سامرا، استفاده گردید.
جوسق خاقانی، بزرگ‌ترین کاخ دوره اسلامی در عراق و بلکه در تمام جهان اسلام، به شمار می‌آید. مساحت آن حدود ۱۷۵ هکتار، تخمین زده شده است که حدود ۲۱ هکتار آن، زیربنای ساختمان‌ها و ۷۱ هکتار آن، باغ بزرگی در محدوده حد فاصل بناها تا ساحل دجله، بوده است. این کاخ، دارای تزیینات و نقاشی‌های دیواری زیبایی بوده است که بخش‌هایی از آن، تا به امروز، باقی مانده است و در موزه‌های معتبر غرب، مانند موزه دولتی برلین و موزه هنر متروپولیتن، نگهداری می‌شود.
۲.۶ - قصر المعشوق و قصر الجص
سمت غربی رود دجله، نزدیک جاده این شهر به موصل، بقایای دو کاخ دیگر از کاخ‌های عباسیان، به نام‌های قصر المعشوق و قصر الجص، باقی مانده است.قصر المعشوق که به قصر العاشق نیز شناخته می‌شود، حدود ۱۲۵ کیلومتر با بغداد فاصله دارد و از کاخ‌های مهم دوره عباسی در سامرا، به شمار می‌آید، این کاخ را معتمد عباسی، در سال ۲۷۵ ه. ق، پیش از انتقال به بغداد ساخته است.قصر الجص، کاخ مهم دیگری است که در منطقه حویلات، در شمال قصر المعشوق، واقع است. معتصم عباسی، این کاخ را بنا کرده و نمای آن به شکل مربع است. در ساخت آن، از آجر، گچ و خشت استفاده شده است و دیوار سالن‌های آن، دارای تزیینات می‌باشد.
تاریخچهٔ حرم
شیعه و سنی بر این باورند که امام دهم در خانهٔ خود دفن شدند. این منزل در محله‌ای به نام عسکر المعتصم واقع بود. از تاریخچه این بنا تا سال ۳۳۳ ه.ق اطلاعاتی ثبت نشده‌است و تنها سماوی در شعری، از بنا شدن گنبدی بر حرم عسکریین توسط ناصرالدوله حمدانی گزارش می‌کند.
پس از آن در سال ۳۳۷ ه.ق، معزالدوله دیلمی صندوقچه‌ای چوبی را بر روی قبور حرم عسکریین قرار داد و پس از او برادرش در سال ۲۶۸ ه.ق گنبد و بارگاه حرم را بازسازی کرد و صحن را توسعه داد.
ارسلان بساسیری در حدود سال ۴۵۰ ه.ق بارگاهی دیگر در حرم عسکرین بنانهاد. این بنا در سال ۶۴۰ ه.ق در آتش سوزی از بین رفت و به دستور مستنصر عباسی، همچون بنای سابق بازسازی شد. این بنا مجدد در سال ۱۱۰۶ ه.ق دچار آتش‌سوزی شد و به دستور سلطان حسین صفوی، تعمیر و بازسازی شد. در این دوره ضریحی در ایران طراحی شد و بر این قبور نصب گردید.
در سال ۱۲۰۰ ه.ق به دستور احمدخان دنبلی -حاکم آذربایجان- حرم عسکرین با الگو قرار دادن نقشه حرم امام علی در نجف مورد بازسازی قرار گرفت. این بازسازی با مرگ احمدخان ناتمام باقی ماند تا فرزندش حسینقلی خان به اتمام آن اهتمام کرد. در این دوره بر مزار حکیمه خاتون و نرجس خاتون ضریحی قرار گرفت.
در عصر قاجار، بر اساس وصیت امیرکبیر، ثلث اموالش را برای بازسازی حرم عسکرین استفاده کردند. در این بازسازی، گنبد طلاکاری شد و ایوان و صحن تعمیر شدند. در اوایل قرن چهاردهم هجری، حرم و رواق‌ها آینه کاری شدند و ساعتی بزرگ بر درب قبله نصب شد. در سال ۱۳۸۰ ه.ق با تلاش‌های علی اصفهانی کهربایی -از تجار کربلا- ضریحی از نقره بر این آستان قرار گرفت.
این بارگاه در ۲۳ محرم ۱۴۲۷ ه.ق توسط گروهی سلفی داعش منفجر شد. بر اثر این انفجار، گنبد و بخش‌هایی از بنای حرم، از بین رفت.با همه فراز و نشیب‌هایی که در سامرا طی شد، اواخر دهه ۸۰ با تدابیر سردار حاج قاسم سلیمانی فعالیت ستاد بازسازی عتبات در سامرا آغاز شد.
در مرحله نخست، آواربرداری صورت گرفت و فضای تخریب شده توسط حملات تکفیری‌ها و داعش پاکسازی شد. با برقراری امنیت در سامرا و حضور زائران در سامرا، غربت تا حدودی از حرم امامین عسکریین (ع) زدوده شد و سال ۹۵، ضریح حرم امامین عسکریین (ع) به رونمایی عمومی رسید. این ضریح همچون ضریح حرم امام حسین (ع) ۶ گوشه است؛ البته قبل از نصب ضریح، گنبد حرم سامرا نیز با مساحت یک هزار و ۲۰۰ مترمربع به عنوان بزرگ‌ترین گنبد حرم‌های ائمه اطهار (ع) در عراق با بیش از ۲۳ هزار خشت طلا ساخته و نصب شد.
مدفونان در حرم عسکرین علیهماالسلام
امام علی النقی علیه السلام، امام دهم
امام حسن عسکری علیه السلام، امام یازدهم
سمانه خاتون، مادر امام علی النقی و همسر امام محمدتقی علیهم السلام
حکیمه خاتون، دختر امام نهم و خواهر امام دهم
حدیث (سوسن)، مادر امام یازدهم
نرجس خاتون، مادر حضرت امام زمان (عج)
به قلم: هادی حمیدی
منابع:
ویکی فقه
الموسوعة التاریخیة الاسلامیة الشیعیه
معجم البلدان، یاقوت حموی
تاریخ یعقوبی
نظر شما