خبرگزاری«حوزه»، گزیده ای از مباحث «اصول و روش های تربیتی» که توسط آیت الله علیرضا اعرافی در قالب کرسی خارج فقه، با عنوان «فقه تربیتی» اصل قدرت و استطاعت مربی و متربی (رفق و مدارا) که برای طلاب حوزه علمیه قم تدریس می گردد را منتشر می کند.
اشاره به مباحث قبل:
در بحث رفق و مدارا و رعایت توانایی های متربی، چند معنی مطرح شد؛
1ـ رعایت رفق و مدارا به معنای امکان ذاتی؛
2ـ رفق و مدارا به معنای امکان عرفی؛
3ـ رفق و مدارا به این معنا که؛ فعالیت های تربیتی حرجی نباشد. متربی را در حرج و مشقت شدیده قرار ندهد.
4ـ رفق و مدارا به معنای عدم وقوع در ضرر و عدم اضرار به طرف تبلیغ و هدایت و متربی؛
5ـ رفق و مدارا به معنای عدم ایذاء و اهانت متربی؛
معنای پنجم رفق: عدم ایذاء و اهانت
معنای پنجم رفق و مدارا این است که موجب ایذاء و اهانت و آزار مخاطب نشود. این موارد در روایات، فراوان مورد توجه قرار گرفته است. کتاب «العشره» از وسایل الشیعه این روایات را ارائه داده است؛
«... يَا مُحَمَّدُ- مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَة» (1)
«... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِي» (2)
این هم بحث پنجم است. لزوم رعایت رفق و مدارا به این معنی، یعنی محدود شود مجموعۀ فعالیت ها به عدم ایذاء و اهانت. بر اساس قاعدۀ تزاحم، اهم و مهم می شود؛ گاهی ایذاء و اهانت به دلیل اهم جایز می شود؛ موضوع اهم نوعی از ایذاء، اهانت و آزار را تجویز می کند.
معنای ششم رفق و مدارا: رغبت
معنای ششم رفق و مدارا در تعلیم و تربیت به معنای رعایت رغبت و کشش های فرد، احساس آرامش و آسایش شخص است. گاهی در تعلیم و تربیت، رعایت آرامش و آسایش فرد لحاظ نمی شود، بلکه نوعی ناکامی، تلخکامی است.
این معنا از رفق و مدارا در درجه پایین تر از معانی قبلی است؛ در معانی قبلی، فرد اقدام می کرد؛ یا توان برای اقدام نداشت، یا موجب حرج یا ضرر و یا اهانت و ایذاء فرد می شد اما در معنای ششم، مربی برای تربیت اقدام می کند با روشی که برای متربی تلخی دارد، نوعی سنگینی وجود دارد. فرد، کشش ندارد؛ و لو قدرت دارد ولی کشش با رغبت و دل نشینی ندارد. این مقصود از معنای ششم است. در این مفهوم نوعی کُلفَت، تلخی و سختی وجود دارد. به همین خاطر است که گاهی به شکل ایجابی و گاهی به شکل سلبی مطرح می گردد. گفته می شود مربی باید از روش های ترغیب کننده استفاده کند اما از روش های تلخ، سنگین و دل زدگی اجتناب کند.
ادله معنای ششم
برخی ادله عام است.
روایاتی که بخشی از آن در باب 14 امر به معروف و نهی از منکر آمده است. در اوایل بحث از رفق و مدارا بیان شد که رفق و مدارا دو نوع مصداق کلی دارد؛
1) رفق و مدارا در ارتباطات اجتماعی که به دنبال اثرگذاری نبودیم. روایات این بحث از کتاب های بحار، وسایل و ... نقل شد؛ (کتاب العشره وسایل الشیعه و کتاب جهاد النفس بحار الانوار، ابواب «التقية و المداراة») روایات چند باب را خوانده شد.
2) رفق و مدارا در تربیت؛ در معنای ششم که رفق و مدارا در مقام تربیت، امر و نهی (امر به معروف و نهی از منکر) و هدایت دیگران، مقام موعظه، دستگیری دیگران و ... هستیم که جنبه تربیتی دارد. در این مورد هم روایات متعددی در ابواب مختلف وارد شده است.
برخی از روایات مذکور در بحث قبلی، اینجا قابل استفاده است؛ این جا یک باب خاص هم دارد. تعبیر صاحب وسایل این گونه است؛
بَابُ اسْتِحْبَابِ الرِّفْقِ بِالْمُؤْمِنِينَ فِي أَمْرِهِمْ بِالْمَنْدُوبَاتِ وَ الِاقْتِصَارِ عَلَى مَا لَا يَثْقُلُ عَلَى الْمَأْمُورِ وَ يُزَهِّدُ فِي الدِّينِ وَ كَذَا النَّهْيُ عَنِ الْمَكْرُوهَاتِ. (3)
صاحب وسایل الشیعه، قید «بِالْمَنْدُوبَات» دارد اما ما تعمیم می دهیم. تعبیر قشنگی است.
و «مَا لَا ...يُزَهِّدُ فِي الدِّينِ» بی رغبت در دین نکند. سخت گیری و تندی، افراد را بی رغبت می کند.
«وَ كَذَا النَّهْيُ عَنِ الْمَكْرُوهَات» روایاتش را مراجعه کنید و ببینید.
حدیث اول
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «يَا عُمَرُ لَا تَحْمِلُوا عَلَى شِيعَتِنَا وَ ارْفُقُوا بِهِمْ فَإِنَّ النَّاسَ لَا يَحْتَمِلُونَ مَا تَحْمِلُونَ». (4)
چیزی را بر شیعیان تحمیل نکنید چون عموم مردم توان تحمل ندارند و رعایت کشش و توانایی شخص را از حیث شخصیتی و جهات دیگر داشته باشید.
بررسی سندی
راویان این روایت هم ثقه هستند و فقط در مورد شخص عمر بن حنظله اختلاف است. قصۀ عمر بن حنظله ذیل بحث روایات «مقبول» در اجتهاد و تقلید مطرح شد. او توثیق خاص ندارد، چیزهایی به عنوان توثیق عام هم گفته شده است ولی هیچکدام دلچسب نیست مگر توثیق عامی که مرحوم آیت الله العظمی تبریزی بیان می نمودند.
به اعتقاد مرحوم آیت الله العظمی میرزا جواد آقا تبریزی و برخی از بزرگان معاصر، اگر راوی از رجال مشهور باشد و قدحی هم درباره وی وارد نشده باشد، این نشان می دهد که راوی ثقه است. ما هم این را قبول کردیم؛ البته با چند قید دیگر. پس مشهور بودن راوی، عدم ورود قدح دربارۀ او، به علاوه دو نکته دیگر، با این قیود، راوی معتبر می شود. دلیل قبول وثاقت چنین راوی آن است که اگر آدم مشهور مشکلی می داشت، حتماً نقل می شد؛ مخصوصاً اگر انسانِ مشهور، صاحب قدرت نباشد، بلکه اشتهارش به خاطر فضلش باشد. این اشتهار به علاوه عدم قدح، شبیه آن است که عدم ردع کاشف از تأیید و رضایت است.
در اینجا یک چیز اضافه می کنیم و آن اینکه عمر بن حنظله روایت مشهوری را نقل کرده که همه فقها آن را تلقی به قبول کرده اند (مقبوله عمر بن حنظله). بنابراین کلام او مورد اعتماد بوده است. بعید نیست روایات عمر بن حنظله مورد اعتماد و مقبول باشد، چنانچه مقبوله معروف از وی قبول شده است.
روش های اثبات وثاقت
عدم توثیق در رجال جای بحث دارد، اگر کسی از طرف نجاشی، شیخ و کشّی توثیق نشده باشد، آیا می تواند معتبر باشد؟ به نظر ما قرار نبوده است که آن ها همه را نقل کنند؛ گاهی نجاشی برخی بزرگان را نیاورده است، بلکه بیشتر صاحبان آثار را آورده است.
مشرب های رجالی
در دوره های اخیر بنده نسبت به مکتب رجالی مرحوم آیت الله العظمی بروجردی حساس شدم که به قرائن در رجال دقت می شود. در رجال چهار مشرب وجود دارد؛
1. مشرب اخباری ها
مشرب اخباری بر آن استوار است که روایات کتب اربعه را قبول دارند. آن ها را بدون بررسی رجالی متلقّا به قبول کرده اند. این مشرب خیلی عام است.
2. مَشرب سامرایی
مشرب دیگری که با تخفیف قائل به بررسی رجالی بودند؛ کسانی چون؛ شیخ انصاری، نائینی، آخوند خراسانی، آقا ضیاء عراقی، اصفهانی، شیخ الشریعه، میرزای شیرازی، شیخ عبدالکریم حائری و بیشتر مکتب سامرا به این مشرب عمل کرده اند. این ها تا حدودی تحت تأثیر اخباری ها بودند لذا خیلی دقت رجالی نداشتند؛ بلکه بیشترین دقت را روی دلالت ها داشتند. بیشتر روی اصول کلی و تفریع فروع رفته اند. این گروه از جهتی تحت تأثیر اخباری ها بودند، لذا خیلی دقت رجالی نداشتند و از طرفی به عقل و دقت های عقلی و عقلایی هم توجه داشتند و همین هم مایۀ مَیزشان با اخباری ها بود.
3. مَشرب اصولیون متأخر
مشرب سوم بر این باور است که در تعامل با اخبار باید مداقه کرد و بررسی سندی را انجام داد. نمی شود چیزی را مفروض بگیریم و به همه روایات کتب اربعه اعتماد کنیم!
پس اخباری، بنا را بر اعتماد مطلق به روایات گذاشته است، مشرب دوم در عین تفاوت با اخباری ها، با درجه خفیف تر به اخبار اعتماد می کردند، اما مشرب سوم لزوم پرداختن به رجال و درایه را مطرح کرده اند؛ این مشرب به چند شاخه تقسیم می شود؛
الف3). مشرب مرحوم آیت الله العظمی خویی
یک شاخه از معتقدان به علم رجال، مرحوم خویی است. کتب چهارگانه معتبر رجالی (رجال و فهرست شیخ، رجال کشی و رجال نجاشی) را قبول دارد. ایشان توثیقات خاصه و عامه را مهم می داند.
ب3). مشرب مرحوم آیت الله العظمی بروجردی
مشرب دوم از مرحوم بروجردی است، این مشرب (برخلاف مشرب آیت الله خویی) خوب پروبال پیدا نکرده است. این مشرب خیلی مدوّن نشده است. این مشرب تصلّب روی توثیق و قدح ندارد، بلکه قرائن و شواهد مختلف را بررسی می کند از قبیل طبقات حدیث، شواهد پراکنده و .. .
تفاوت دو دیدگاه آیات عظام؛ خویی و بروجردی در این است که مرحوم خویی روی کتب اربعه رجالی و قواعد عامه رجالی تأکید می کند و معیارهای مشخص ارائه می دهد. اما مرحوم بروجردی طبقه بندی رُوات، دوره ها، شرایط زمان و مکان، کم و زیاد بودن روایت، قرائن حالیه روایات و ... را ملاک قرار می دهد.
آیت الله تبریزی می گویند: وقتی نجف رفتم خود را مستغنی می دانستم، یک دوره آقایان علمای بزرگ نجف را دور زدم. در یک جلسه با مرحوم آیت الله خویی بحث کردم، دیدم که چیزهای نویی به دستم آمد؛ بعد از آن مدتی شاگردش شدم لذا ایشان سبک فقاهت آیت الله خویی را گرفته است اما مشرب رجالی مرحوم آیت الله تبریزی متفاوت است. در مورد طبقات رجال خیلی کار کرده است.
اینکه آیت الله خویی هم به طبقات رجال وارد شده، شاید تحت تأثیر مشرب آیت الله العظمی بروجردی بوده است؛ و ممکن است ایشان از طریق شاگردان خود بر مبانی آیت الله بروجردی آگاهی یافته باشد؛ شاگردان، عامل انتقال دو دیدگاه بودند. مشرب آیت الله بروجردی روی قواعد خط کشیده و به قواعد معین ملتزم نیست. در مواردی به حسن هم توجه دارد. مکتب رجالی بروجردی مانند مشرب خویی خوب جا نیفتاده است؛ طبیعت آن سخت است چون قاعده مند نشده است. قواعد اصلی را به صورت مکتب درنیاورده است.
پس مشرب های رجالی عبارت اند از؛
1. مشرب اخباری؛
2. مشرب شیخ و مَن تبعه؛
3. مشرب آیت الله خویی؛
4. مشرب آیت الله بروجردی؛
ج3). مشرب آیت الله زنجانی
شخصیتی مانند آیت الله زنجانی قابل اعتنا است. من شاگردی ایشان را زیاد نداشتم، بیشتر از محضر مرحوم آیت الله تبریزی استفاده کردم. درعین حال مدت کوتاهی از محضر آیت الله زنجانی استفاده کردیم. دیدگاه های ایشان نظر جدید است. دیدگاه رجالی ایشان بالقوه می تواند یک مشرب به حساب آید. در صورتی تبدیل به مشرب می شود که همانند جلد اول کتاب رجالی آیت الله خویی شده باشد.
نقل اصحاب اجماع
یکی از قرائن صحت حدیث، نقل اصحاب اجماع از راوی است؛ در مورد تعداد اصحاب اجماع اختلاف است، تا 12 نفر گفته شده است ولی ما اصحاب اجماع را سه نفر می دانیم. ما صفوان، ابن ابی عمیر و بزنطی را اصحاب می دانیم. اصحاب اجماع از عمر بن حنظله نقل نکرده است.
کثرت روایت
یکی دیگر از قرائن اعتبار روایت، کثرت روایت است؛ عمر بن حنظله قابل قبول است؛ مجموع روایات عمر بن حنظله به 50 الی 70 می رسد. اگر تعدد روایات وی بیشتر می بود شاید اعتبارش هم بیشتر می شد.
پس اگر بر اساس مشرب خاص عمر بن حنظله توثیق نشود؛ اگر صفوان از او نقل کرده باشد؛ معتبر می شود. در مجموع عمر بن حنظله را نمی توان رد کرد بلکه روایات وی در حد مقبوله است. این بحث سندی امروز کمی طول کشید.
بررسی دلالت
تعبیر و مضمون این روایت «لَا تَحْمِلُوا عَلَى شِيعَتِنَا وَ ارْفُقُوا بِهِمْ فَإِنَّ النَّاسَ لَا يَحْتَمِلُونَ مَا تَحْمِلُونَ» در روایات دیگر هم آمده است که «هَذَا مِنْ حَدِيثِنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَعْمَلُ بِهِ وَ لَا يَصْبِرُ عَلَيْهِ إِلَّا مُمْتَحَنٌ قَلْبُهُ لِلْإِيمَانِ». (5) یعنی همه توان عمل ندارند.
مضمون دیگر داریم که اصحاب ائمه را طبقه بندی می کند که هر کدام سطحی متفاوت از قدرت ادراک دیگری داشتند. حال باید دید؛ آیا این روایت همین معنی را بیان می کند یا چیز دیگر؟ ان شاءالله در جلسه بعد بیان خواهد شد.
پاورقی:
1 . وسائل الشيعة ؛ ج2 ؛ ص428
2 . الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج2 ؛ ص351.
3 . وسائل الشيعة ؛ ج16 ؛ ص159.
4. وسائل الشيعة ؛ ج16 ؛ ص159؛ الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج8 ؛ ص334.
5. وسائل الشيعة ؛ ج9 ؛ ص485
